Nghệ nhân trẻ gìn giữ tinh hoa rối cạn Tế Tiêu

Hành trình gắn bó với nghệ thuật “rối cạn”

Sinh năm 1976, nghệ nhân Phạm Công Bằng lớn lên trong một không gian rất khác với nhiều đứa trẻ cùng thời. Tuổi thơ của anh gắn liền với những ngày tháng theo cha là nghệ nhân Phạm Văn Bể, rong ruổi trong các chuyến lưu diễn. Với anh, những chuyến đi ấy không chỉ mang theo niềm háo hức trẻ con, mà còn mở ra những giờ học nghề đầu tiên. Anh bị cuốn hút bởi cái hay, cái đặc biệt của con rối. Anh quan sát cha lắp khớp, buộc dây, chỉnh từng chuyển động tay, chân.. của con rối. Rồi trong những lúc sân khấu vắng người, anh tự mình tập điều khiển, lặng lẽ tiếp cận nghề từ những bước đầu tiên như thế.

Nghệ nhân Phạm Công Bằng (bên trái)

Sau hơn ba thập kỷ gắn bó, anh Bằng vẫn luôn là người “giữ lửa” cho phường rối Tế Tiêu. Anh đã nhiều năm dày công sáng tạo, dàn dựng những tích trò mới, truyền nghề, dạy nghề, nỗ lực phục hưng nghệ thuật, đưa nét đẹp văn hóa làng quê Bắc Bộ vươn xa hơn. Nhưng ít ai biết rằng, đây là phường rối cạn gia đình cuối cùng ở Hà Nội. Yêu cầu gìn giữ những điều được truyền dạy để tiếp tục đổi mới, tạo sinh kế chưa bao giờ là dễ dàng.

Năm 2001, anh cùng cha dựng một thủy đình nhỏ ngay tại quê nhà, một sân khấu kết hợp vừa diễn rối nước, vừa diễn rối cạn. Từ đó, Tế Tiêu có thêm một “điểm hẹn” văn hóa - nơi người dân làng, khách thập phương có thể xem lại những tích trò quen thuộc, nghe lại âm hưởng của làng quê Bắc Bộ qua từng nhân vật rối, từ ông lão giáo đầu, phú ông, nông dân, quan lại, đến Thạch Sanh, Trăn Tinh…

Những công đoạn để người nghệ nhân tạo nên hình hài của một con rối

Đằng sau mỗi tiết mục là cả một quy trình chế tác tỉ mỉ. Con rối Tế Tiêu thường được đục từ gỗ xoan, gỗ sung hay các loại gỗ nhẹ, để vừa bền vừa dễ tạo hình. Gỗ phải còn độ ẩm để dễ đục đẽo, sau đó phơi khô tự nhiên rồi mới đến công đoạn sơn, thếp, vẽ hoa văn. Mỗi nhân vật có tỷ lệ riêng, khuôn mặt riêng, màu sắc riêng, sao cho vừa mang nét dân gian, vừa đủ “ngộ nghĩnh” để khán giả nhớ được.

Thế nhưng, chỉ đẹp thôi chưa đủ. Rối cạn Tế Tiêu đòi hỏi hệ thống khớp nối tinh vi và kỹ thuật điều khiển chính xác. Người nghệ nhân phải nghiên cứu cách để từng cái gật đầu, quay người, bước chân… trở nên mạch lạc, có cảm xúc.

Anh Bằng thường nói: Một con rối “tốt” là con rối mà khán giả quên mất phía sau nó còn có người điều khiển, chỉ còn lại nhân vật đang sống trên sân khấu. Với anh, rối cạn không đơn thuần là trò mua vui. Đó là một ngôn ngữ kể chuyện: Kể về đời sống lao động, về lòng dũng cảm, về cái thiện thắng cái ác, về những bài học đạo đức giản dị mà sâu sắc. Những vở như “Thạch Sanh chém Trăn Tinh” hay “Trò xay lúa, giã gạo, cày, bừa” vì thế luôn được anh nâng niu, dàn dựng lại cho phù hợp với người xem hôm nay, nhưng vẫn giữ được hồn cốt nguyên bản.

Năm 2019, với những đóng góp bền bỉ, anh được trao danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú của thành phố Hà Nội, trở thành một trong những nghệ nhân ưu tú trẻ tuổi nhất của Việt Nam. Danh hiệu là sự ghi nhận xứng đáng, nhưng với anh, đó còn là áp lực phải giữ nghề cho tròn vai, bởi rối cạn Tế Tiêu giờ đây gần như chỉ còn phường rối của gia đình anh gánh vác.

Không để truyền thống quê hương mai một

Hiện nay, nghệ nhân Phạm Công Bằng là Trưởng đoàn rối cạn Tế Tiêu. Đoàn còn 18 thành viên, tất cả đều là người làng, quen nhau như người trong một gia đình. Nhắc đến khó khăn của nghề, anh Bằng nói thù lao mỗi buổi diễn không nhiều, trong khi chi phí đi lại, đạo cụ, âm thanh, phục trang… đều phải tự lo. Vì vậy, ai trong đoàn cũng phải làm thêm nghề khác để mưu sinh. Người làm nông, người buôn bán nhỏ, còn anh Bằng thì mở tiệm sửa chữa điện tử, loa đài. Ban ngày, anh cặm cụi với dây loa, amply, máy móc. Đến tối, anh lại quay về sân khấu, lắp phông, chỉnh âm thanh, rồi vào vai người điều khiển quân rối. Nghe qua tưởng trái ngược, nhưng chính nghề điện tử lại giúp anh chủ động hơn trong phần kỹ thuật ánh sáng và âm thanh cho mỗi buổi diễn rối cạn.

Một buổi biểu diễn của phường rối Tế Tiêu

Không phải ai trong gia đình cũng dễ dàng chấp nhận con đường đó. Chị Nguyễn Thị Hường, vợ anh, từng nhiều lần phản đối khi thấy chồng vừa buôn bán, sửa chữa đồ điện tử, vừa liên tục đi diễn, tham gia lễ hội, hội làng, chương trình của huyện, của tỉnh; lại còn tự bỏ tiền túi để duy trì hoạt động phường rối, đến mức có thời điểm phải bán cả chiếc xe máy cũ của gia đình để xoay sở kinh phí. Sau nhiều năm chứng kiến chồng bền bỉ với nghề, nhìn những đoàn khách tìm về Tế Tiêu, nghe học sinh ríu rít sau mỗi buổi xem rối, chị dần hiểu: Đây không chỉ là sở thích cá nhân, mà là câu chuyện giữ một phần ký ức quê hương. Từ chỗ phản đối, chị Hường trở thành chỗ dựa tinh thần, chấp nhận “thiệt” cho gia đình một chút, để chồng yên tâm theo nghề tổ.

Song song với biểu diễn, phường rối Tế Tiêu tích cực đưa rối cạn vào trường học và các sự kiện văn hóa của huyện, tỉnh. Ở những buổi giao lưu ấy, trẻ nhỏ được tận tay chạm vào quân rối, thử điều khiển dây, nghe nghệ nhân kể về cách đục gỗ, sơn vẽ, tập lời thoại. Nhờ đó, rối cạn không còn là thứ đứng trên cao như “đồ cổ”, mà trở thành thứ gần gũi, sống động, dễ tiếp cận hơn với thế hệ trẻ.

Để không bị mai một, anh đã phối hợp cùng phường duy trì một buổi sinh hoạt cố định vào tối thứ Năm hằng tuần.

“Chúng tôi ôn lại các tích rối cổ, tập đàn, tập thoại, giữ mọi thứ như cha ông truyền lại” anh Bằng nói. Cứ thế, lớp trước truyền nghề cho lớp sau, như cách người Tế Tiêu vẫn gìn giữ bao đời nay.

Mỗi dịp hè, phường còn tổ chức lớp trải nghiệm rối cạn cho trẻ em trong vùng. Những câu chuyện cổ tích, ngụ ngôn được đưa lên sân khấu để răn dạy điều hay lẽ phải, đồng thời gieo vào lũ trẻ niềm tự hào về truyền thống quê mình. Nói về tương lai, nghệ nhân Phạm Công Bằng chỉ mong một điều: Thế hệ trẻ giữ được lửa đam mê, tiếp nối và phát huy những gì được truyền lại, và tôi sẽ cùng đồng hành với thế hệ trẻ quyết không để truyền thống quê hương mai một mà phải phát triển hơn nữa.

Với anh Bằng, gìn giữ truyền thống không phải là níu quá khứ lại, mà là để những giá trị tốt đẹp ấy được sống giữa hiện tại, có chỗ đứng trong đời sống hôm nay và tiếp tục truyền lửa cho mai sau. Và chừng nào còn những người nghệ nhân như anh, rối cạn Tế Tiêu vẫn sẽ được kể tiếp câu chuyện của mình câu chuyện của lòng yêu nghề, của ký ức quê hương và của một dòng chảy văn hóa không bao giờ tắt.