Múa rối đương đại giữa lòng Hà Nội

Rối nước - di sản đang chuyển mình trong đô thị hóa

Từng là niềm tự hào của các làng nghề vùng châu thổ Bắc Bộ, rối nước nay chỉ còn được duy trì ở vài phường rối, trong khi nhiều không gian diễn xướng truyền thống bị thu hẹp bởi quá trình đô thị hóa. Theo thống kê của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, đầu thế kỷ XX, Thủ đô có hơn 20 phường rối, nhưng đến nay chỉ duy trì thường xuyên được ở Đào Thục, làng Yên hay Nguyên Xá. Số còn lại hoặc hoạt động cầm chừng, hoặc đã không còn lớp kế cận.

Nghề rối vốn phụ thuộc nhiều vào không gian làng: ao làng, thủy đình, sân đình. Khi đất đai thay đổi, rối mất luôn “sàn diễn tự nhiên”. Con rối gỗ biểu diễn dưới nước dễ mục, mỗi năm phải thay nhiều lần. Chi phí duy trì phường rối lại chủ yếu dựa vào nguồn Nhà nước hỗ trợ, trong khi hoạt động biểu diễn cộng đồng gần như không mang lại thu nhập đáng kể.

Biểu diễn rối cạn

Bên cạnh đó, sức hút của các nền tảng giải trí hiện đại khiến không ít khán giả trẻ xa dần những “trò diễn cổ”. Đội ngũ làm rối vì thế thiếu lực lượng kế cận. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi cho biết con cháu trong nhà không còn theo nghề vì thu nhập thấp, cường độ biểu diễn nặng nhọc và thiếu định hướng nghề nghiệp rõ ràng.

Tuy vậy, không phải bức tranh nào cũng u ám. Nhiều phường rối như Đào Thục vẫn kiên trì phục dựng trò cổ, mở lớp dạy nghề miễn phí cho thanh thiếu niên. Một số địa phương như Hoài Đức, Thanh Trì đã đưa rối nước vào các lễ hội, ngày hội văn hóa của địa phương, tạo thêm cơ hội để nghệ nhân biểu diễn trước công chúng.

Sự vươn lên của các nhà hát - hướng mở cho di sản

Nếu các phường rối bản địa gặp khó trong duy trì mô hình làng nghề thì các nhà hát công lập và tư nhân lại đang cho thấy năng lực thích ứng nhạy bén. Điển hình nhất là Nhà hát Múa rối Thăng Long - thương hiệu nghệ thuật đã trở thành một trong những điểm đến văn hóa được du khách quốc tế lựa chọn khi tới Hà Nội.

Năm 2023, Nhà hát biểu diễn hơn 1.600 suất, doanh thu trên 70 tỷ đồng, mỗi ngày có từ 6 đến 8 suất diễn với hàng nghìn khán giả. Con số đó không chỉ phản ánh sức hút của rối nước mà còn cho thấy mô hình tổ chức chuyên nghiệp hoàn toàn có thể biến nghệ thuật truyền thống thành ngành công nghiệp văn hóa bền vững.

NSND Trịnh Thúy Mùi nêu ý kiến. Ảnh: Hữu Phú.

Không chỉ giữ 17 trò cổ, Nhà hát Múa rối Thăng Long còn làm mới các tiết mục bằng cách kết hợp ánh sáng sân khấu, kỹ thuật trình chiếu và phối khí đương đại. Nhiều đoàn nghệ thuật quốc tế đánh giá rối nước Việt Nam có tiềm năng tương đương với những biểu tượng văn hóa mang bản sắc mạnh như Kabuki của Nhật Bản hay Múa mặt nạ Hàn Quốc nếu được đầu tư đúng hướng.

Cùng với Nhà hát Múa rối Việt Nam, Nhà hát Rối Trung ương, nhiều nhóm nghệ sĩ trẻ đang thử nghiệm mô hình rối kết hợp công nghệ, rối mini trong không gian quán cà phê, rối tương tác cho trẻ em trong trung tâm thương mại. Đây là những hướng đi mới, giúp rối bước ra khỏi khuôn khổ truyền thống mà vẫn giữ được hồn cốt văn hóa Việt.

Múa rối trong Festival Thăng Long - Hà Nội: Từ sân đình đến sân khấu sáng tạo

Điểm đặc biệt trong Festival năm nay là nghệ thuật rối không còn xuất hiện đơn thuần qua các buổi biểu diễn mà đã trở thành một “chuỗi trải nghiệm” kết hợp sáng tạo. Tại không gian nghệ thuật bên hồ Hoàn Kiếm, du khách được xem nghệ nhân khắc con rối, nghe kể chuyện về lịch sử rối nước, tự tay điều khiển rối que và rối dây. Ở khu vực Thành cổ, các suất diễn rối liên hoan theo chủ đề Hà Nội nghìn năm văn hiến thu hút đông đảo thanh thiếu niên.

Một tiết mục rối nước

Một số nhà thiết kế trẻ còn đưa họa tiết con rối vào sản phẩm thời trang ứng dụng, tạo xu hướng mới trong hệ sinh thái sáng tạo của Thủ đô. Các doanh nghiệp lữ hành quốc tế thì phát triển tour Đêm rối nước - phố cổ, tour Làng rối Đào Thục gắn với trải nghiệm ẩm thực và thăm đền chùa. Tất cả cho thấy rối đang dần trở lại theo cách tự nhiên và sáng tạo hơn, hòa vào đời sống đô thị thay vì chỉ tồn tại trong không gian lễ hội.

Không gian văn hóa Hồ Tây và Nhà hát Múa rối Thăng Long cũng đang phối hợp xây dựng dự án Không gian biểu diễn rối nước cuối tuần, nhằm tạo điểm nhấn văn hóa buổi tối cho Hà Nội. Nhiều chuyên gia đánh giá đây sẽ là mô hình quan trọng để rối trở thành sản phẩm du lịch đêm, tương tự Water Puppet Show vốn nổi tiếng tại Bangkok hay Seoul.

Đào tạo - khâu quyết định sự sống còn của nghệ thuật rối

Một điểm nghẽn then chốt hiện nay là thiếu lớp kế cận. Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh từng đào tạo nghệ sĩ rối chính quy, nhưng những năm gần đây số lượng tuyển sinh giảm mạnh. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi lo ngại “nếu không có trường lớp bài bản, nghề rối sẽ mất đi bản sắc”.

Để tháo gỡ, Hà Nội đã triển khai chương trình Đưa nghệ thuật truyền thống vào trường học. Một số trường tiểu học tại quận Hoàn Kiếm, Ba Đình, Gia Lâm tổ chức tiết học trải nghiệm rối nước, mời nghệ nhân giảng dạy. Trẻ em được tiếp xúc với con rối ngay từ sớm, tạo nền tảng khán giả mới và có thể phát hiện những tài năng trẻ.

Các nghệ sĩ chia sẻ tại toạ đàm về múa rối

Song song, các phường rối đang đề xuất mô hình đào tạo kép: nghệ nhân truyền nghề kết hợp sự hỗ trợ kỹ thuật từ các nhà hát lớn. Mô hình này được kỳ vọng giúp thanh thiếu niên thấy nghề rối vừa gần gũi, vừa có lộ trình nghề nghiệp rõ ràng.

Hà Nội đang đứng trước cơ hội lớn để đưa múa rối trở thành biểu tượng văn hóa - sáng tạo của Thủ đô trong thời kỳ mới. Khi di sản được đặt đúng vị trí trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa, khi nghệ nhân được hỗ trợ, không gian biểu diễn được mở rộng và khán giả trẻ được nuôi dưỡng, múa rối không chỉ được bảo tồn mà còn có thể tái sinh mạnh mẽ.

Festival Thăng Long - Hà Nội 2025 đã mở ra cánh cửa mới cho nghệ thuật rối - cánh cửa nối quá khứ với hiện tại, đưa giá trị truyền thống hòa vào nhịp sống đương đại của thành phố nghìn năm tuổi.