Có cơ chế đặc thù xử lý dứt điểm vướng mắc tại các dự án điện gió, điện mặt trời

Nội dung này được nêu tại Nghị quyết số 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, do Tổng Bí thư Tô Lâm vừa ký ban hành.

Theo đó, đối với điện gió và điện mặt trời, Bộ Chính trị yêu cầu ưu tiên phát triển phù hợp với khả năng bảo đảm an toàn hệ thống với giá thành điện hợp lý, đặc biệt là các nguồn điện tự sản xuất, tự tiêu thụ, điện mặt trời mái nhà.

Đồng thời khẩn trương xây dựng chính sách tháo gỡ khó khăn, chính sách pháp lý hỗ trợ và cơ chế đột phá cho phát triển điện gió ngoài khơi; nghiên cứu, giao nhiệm vụ cho một số doanh nghiệp lớn nhà nước, tư nhân có uy tín, thương hiệu, có thực lực để thực hiện nhiệm vụ phát triển các dự án điện gió ngoài khơi quy mô lớn gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh, bảo vệ chủ quyền biển, đảo.

Đặc biệt, Bộ Chính trị yêu cầu xây dựng cơ chế đặc thù xử lý dứt điểm những vướng mắc, khó khăn đối với các dự án điện gió, điện mặt trời để bố sung nguồn điện quốc gia, tránh lãng phí nguồn lực đầu tư xã hội, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhà đầu tư trên tinh thần "lợi ích hài hoà, rủi ro chia sẻ"; xử lý nghiêm các saisai phạm theo quy định pháp luật.

Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới với 2 mục tiêu lớn đó là trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 và đạt Net Zero vào năm 2050. Để hiện thực hóa điều đó, nền kinh tế phải chuyển đổi mạnh mẽ theo hướng xanh, sạch, sáng tạo và số hóa với mục tiêu bền vững.

Hàng loạt dự án điện năng lượng tái tạo hiện vẫn “đắp chiếu” không phải vì thiếu vốn hay công nghệ, mà vì chưa được gỡ bỏ những rào cản mang tính quản lý, vận hành và điều phối hạ tầng.

Tuy nhiên, hành lang pháp lý cho năng lượng tái tạo tại Việt Nam vẫn chỉ là những mảnh ghép rời rạc, còn thiếu nhất quán và không đáp ứng được tốc độ phát triển cũng như độ phức tạp ngày càng gia tăng của các loại hình điện mới. Tình trạng này đang là điểm nghẽn kìm hãm dòng vốn, trì hoãn hàng loạt dự án, và làm gia tăng rủi ro chính sách đối với nhà đầu tư trong và ngoài nước.

Thực tế, hàng loạt dự án điện năng lượng tái tạo hiện vẫn “đắp chiếu” không phải vì thiếu vốn hay công nghệ, mà vì chưa được gỡ bỏ những rào cản mang tính quản lý, vận hành và điều phối hạ tầng.

Đơn cử, tình trạng các dự án điện gió như ở Quảng Trị bị đình trệ do vướng giải phóng mặt bằng, hay hàng nghìn MW điện mặt trời chưa được ký hợp đồng mua bán, không thể hòa lưới do tắc nghẽn truyền tải, cho thấy một nghịch lý: Việt Nam không thiếu gió, không thiếu nắng, không thiếu nhà đầu tư, mà đang thiếu một tư duy điều hành theo hướng thích ứng và linh hoạt với chuyển động mới của thị trường năng lượng toàn cầu.

Chúng ta đang áp dụng những công cụ quản lý cũ để vận hành một hệ thống năng lượng mới. Năng lượng tái tạo có đặc thù là phân tán, biến động và cần tính kết nối cao, trong khi hệ thống điện quốc gia lại được thiết kế theo hướng tập trung, cứng nhắc và đơn tuyến.

Cơ chế điều tiết, phân bổ, đấu nối… vẫn nặng tính thủ tục, khiến không ít doanh nghiệp đầu tư trước nhưng mãi vẫn “xếp hàng” chờ được vận hành; có nhà đầu tư chờ đến khánh kiệt, không thể tiếp tục dự án đành phải bán dự án cho nước ngoài.

Nhiều nhà đầu tư cho biết họ sẵn sàng tiên phong thử nghiệm mô hình mới như điện mặt trời mái nhà bán trực tiếp, song chưa có hành lang pháp lý rõ ràng, nay thế này mai lại thế khác. Điều này không chỉ gây lãng phí nguồn lực xã hội, mà còn làm nản lòng những nhà đầu tư tư nhân, vốn là lực đẩy chủ yếu cho năng lượng xanh ở Việt Nam.

Nhà đầu tư cho rằng, chính sách giá điện chuyển tiếp, quy chuẩn kỹ thuật, các mô hình hợp đồng mua bán điện minh bạch… đều là những phần việc cấp thiết. Nhưng điều quan trọng hơn cả là cần có một sự chuyển biến trong tư duy quản trị từ kiểm soát sang kiến tạo, từ chờ đợi sự an toàn tuyệt đối sang thử nghiệm có kiểm soát, như nhiều lần lãnh đạo Đảng, Nhà nước đã nhấn mạnh khi bàn về việc cải cách thể chế.

Các doanh nghiệp – họ bỏ tiền, thời gian và công sức của mình ra đầu tư, do đo họ muốn thị trường năng lượng cần được coi là một không gian đổi mới, nơi có thể áp dụng những cơ chế linh hoạt, thử nghiệm mô hình mới, để từ đó tạo tiền đề cho phát triển bền vững. Không thể kỳ vọng các dự án năng lượng tái tạo phát triển hiệu quả nếu vẫn bị chi phối bởi tư duy “trên giao, dưới chờ” hay đợi quy hoạch xong mới làm, hoặc nay đồng ý mai lại thôi.

Có thể nói, thời gian qua, Trung ương, Chính phủ đã chỉ đạo quyết liệt tháo gỡ vướng mắc cho các dự án năng lượng tái tạo, và mặc dù Bộ Công thương cũng đã ban hành khung giá cho dự án điện gió, điện mặt trời chuyển tiếp, hối thúc các bên đàm phán giá điện, ký kết hợp đồng mua bán điện nhưng việc đàm phán đến nay vẫn bế tắc do nhiều nguyên nhân. Trong khi đó, hàng trăm nghìn tỷ đồng được các doanh nghiệp đổ vào đầu tư cho điện sạch lại đang bị lãng phí khi nằm đắp chiếu, nằm phơi nắng phơi sương sau một thời gian được khuyến khích đầu tư.

Mới đây, nhiều nhà đầu tư nước ngoài đến từ nhiều quốc gia… và cả nhà đầu tư trong nước của 27 nhà máy điện gió, điện mặt trời tiếp tục có đơn kiến nghị về xử lý đối với hơn 170 dự án năng lượng tái tạo đã vận hành thương mại kịp thời hạn FIT nhưng hiện gặp nhiều vướng mắc về thanh toán.

Câu chuyện xuất phát từ Kết luận số 1027/KL-TTCP của Thanh tra Chính phủ liên quan đến các dự án năng lượng tái tạo là điện mặt trời và điện gió có ngày vận hành thương mại (COD), nhưng chưa có văn bản chấp thuận kết quả kiểm tra nghiệm thu của cơ quan chức năng (CCA) tại thời điểm COD cũng như tại trong thời gian được hưởng các mức giá mua điện ưu đãi theo Quyết định 17/2019/QĐ-TTg (giá FIT1) và Quyết định 13/2020/QĐ-TTg (giá FIT2).

Các kết luận cho rằng, việc không có văn bản CCA tại thời điểm dự án năng lượng tái tạo COD và được trả tiền từ phía Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã gây ra thiệt hại cho Nhà nước, ở đây cụ thể cho EVN - đơn vị 100% vốn Nhà nước.

Để khắc phục các tồn tại mà kết luận thanh tra đưa ra, Bộ trưởng Bộ Công thương đã đề xuất, các dự án đang được hưởng giá FIT có vi phạm theo kết luận của cơ quan có thẩm quyền do không đáp ứng đầy đủ các điều kiện được hưởng giá FIT thì không được hưởng giá FIT ưu đãi, mà phải xác định lại giá mua bán điện theo quy định; thu hồi (hồi tố) lại các khoản giá FIT ưu đãi đã được hưởng không đúng thông qua bù trừ thanh toán tiền mua điện. Theo báo cáo của Bộ Công thương, có 173 nhà máy/phần nhà máy điện mặt trời, điện gió nối lưới gặp tình huống này.

Việc các nhà máy điện mặt trời đã COD phải đối mặt với thực tế sẽ không còn được hưởng các mức giá bán điện như đang hưởng là 9,35 UScent/kWh của FIT1 hay 7,09 UScent/kWh của FIT2 để xuống hưởng các mức thấp hơn, thậm chí là không quá giá trần 1.184,9 đồng/kWh theo Quyết định số 21/QĐ-BCT của Bộ Công thương ban hành đầu năm 2023 cho các dự án chuyển tiếp đã khiến các doanh nghiệp rất hoảng hốt.

Các nhà đầu tư phản ánh việc họ đang bị tạm giữ một phần thanh toán tiền điện là không có căn cứ. Cụ thể, các nhà đầu tư cho rằng, các dự án đã hoàn thành và vận hành thương mại theo đúng quy định pháp luật tại thời điểm hoàn thành. Theo đó, tại thời điểm các dự án này được chấp thuận COD, các quy định pháp luật không yêu cầu có văn bản CCA là điều kiện để được chấp thuận COD.

“Không có cơ sở pháp lý nào để tạm giữ lại một phần tiền mua bán điện, áp dụng biểu giá tạm thời trái với biểu giá đã thỏa thuận trước đó hay ép buộc nhà đầu tư ký sửa đổi hợp đồng mua bán điện”, các nhà đầu tư cho biết và thêm rằng, doanh thu từ việc bán điện là nguồn giúp các họ duy trì hoạt động của các nhà máy điện, hoàn thành nghĩa vụ thuế đối với các cơ quan Nhà nước, thanh toán đúng hạn nợ gốc và lãi vay cho các ngân hàng, đồng thời chi trả tiền lương và phúc lợi cho các nhà thầu và người lao động.

Hiện có hàng loạt dự án điện gió và mặt trời với tổng công suất gần 4.700MW đang rơi vào cảnh “dở dang” – không được hưởng giá FIT cũ, cũng chưa đàm phán xong giá chuyển tiếp mới. Trong khi đó, chính sách giá tạm chỉ áp ở mức 50-70% giá khung, khiến nhiều nhà đầu tư nội “không sống nổi” với chi phí đầu tư đã bỏ ra.

Không ít nhà đầu tư năng lượng tái tạo chia sẻ, giá bán điện không đủ bù chi phí vận hành, chứ chưa nói tới hoàn vốn hay sinh lời. Thêm vào đó, hàng loạt thủ tục “hành chính hóa” như: Giấy phép bổ sung, văn bản CCA, công nhận COD… khiến tiến độ đàm phán giá với EVN bị đình trệ kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động sản xuất – tài chính của nhà đầu tư.

Theo tìm hiểu của phóng viên và một số nhà đầu tư năng lượng tái tạo chia sẻ, một thực trạng đáng lo ngại là nhiều nhà đầu tư nội đã phải bán bớt hoặc bán toàn bộ cổ phần dự án cho nhà đầu tư nước ngoài, thực tế nhiều thương vụ sang tay đã xảy ra.

Không thể phủ nhận nguồn lực và kinh nghiệm của các nhà đầu tư nước ngoài, nhưng điều đáng nói là họ đang “gặt lúa” sau khi doanh nghiệp nội đã “gieo mạ” – xây dựng quy hoạch, giải phóng mặt bằng, hoàn tất pháp lý. Nếu xu hướng này tiếp diễn, "chủ quyền" năng lượng tái tạo của Việt Nam rất có thể sẽ rơi vào tay các tập đoàn ngoại quốc.

Theo các nhà đầu tư, việc phát triển năng lượng tái tạo không chỉ là bài toán môi trường hay an ninh năng lượng, mà còn là cơ hội khẳng định bản lĩnh của doanh nghiệp Việt Nam trong chuỗi giá trị năng lượng toàn cầu. Do đó, các nhà đầu tư tha thiết kiến nghị Đảng, Chính phủ, Bộ Công thương và các cơ quan có thẩm quyền cần cập nhật giá FIT/chuyển tiếp ở mức hợp lý – đủ để đảm bảo tính khả thi tài chính cho doanh nghiệp nội.

Các nhà đầu tư cũng kiến nghị tối giản hóa thủ tục đàm phán và công nhận giá điện – đặc biệt là với các dự án đã hoàn thành, chờ phát điện; có cơ chế bảo vệ và ưu tiên doanh nghiệp trong nước – tránh tình trạng “chảy máu dự án” ra nước ngoài. Bên cạnh đó, họ cũng kiến nghị đưa năng lượng tái tạo vào các gói tín dụng xanh, ưu đãi lãi suất để hỗ trợ đầu tư nội duy trì dòng tiền; đồng thời tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho mua bán, sáp nhập (M&A) trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, tránh biến các dự án nội thành “mồi ngon” trên bàn đàm phán quốc tế.

Theo các nhà đầu tư, nếu không kịp thời hành động, Việt Nam có thể đánh mất lợi thế chiến lược về năng lượng và cả vị thế doanh nghiệp nội ngay trên sân nhà. Đã đến lúc cần “thương” đúng – thương sớm – và thương thật lòng với những người đã đi đầu cho một Việt Nam xanh, độc lập và bền vững.

Có thể nói, dù muốn hay không, điện mặt trời và điện gió (điện sạch) đã và đang trở thành một xu thế không thể đảo ngược, năng lượng tái tạo đã từng là nguồn hút vốn đầu tư nhất, được kỳ vọng sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ, song bước ngoặt tưởng là khởi đầu cho một kỷ nguyên xanh đã bất ngờ chững lại từ năm 2021, khi các rối rắm pháp lý và thay đổi cơ chế chính sách bắt đầu xuất hiện. Đến nay, các rắc rối vẫn diễn ra mà chưa có hồi kết khiến cả Nhà nước và nhà đầu tư đều phải đau đầu tìm cách giải quyết.