Người Tây Hồ làm “sống lại” làng nghề giấy Dó

Làng nghề trong thơ ca

Gió đưa cành trúc la đà

Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương

Mịt mù khói tỏa ngàn sương

Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ

Những câu ca dao trên đã đi vào tiềm thức của bao thế hệ cả nước với tiếng chày giã Dó.

Trước kia vào các buổi sáng sớm, cả tổng Bưởi vang nhịp thình thịch của tiếng chày giã giấy xen lẫn tiếng gọi nhau í ới trong các lò giấy. Những ngày phiên chợ mồng bốn, mồng chín hàng tháng, cả làng ra bán giấy ở chợ Cầu, kẻ bán người mua chen chúc, tấp nập. Cả làng trắng xóa giấy phơi.

Một vật dụng quen thuộc của người dân làm nghề giấy Dó

Thời xưa, có lẽ làng nghề này đã cũng cấp phần lớn lượng giấy cho nhu cầu cả nước, nên tiếng chày giã dó một thời đã thành một trong những nét đặc trưng của kinh kỳ.

Bạn trẻ hào hứng ghi lại hình ảnh hiện vật nghề làm giấy Dó

Việc sản xuất duy trì đến năm 1991, hợp tác xã sản xuất giấy Dó ở vùng Bưởi giải tán do thiếu nguyên liệu, do không tiêu thụ được sản phẩm. Kể từ đó, nghề làm giấy Dó đã không còn trên đất Thăng Long - Hà Nội.

Không ít người đến nay khi nói về một thời tiếng chày Yên Thái vang vọng đêm Hà Thành, vẫn không khỏi ngậm ngùi. Họ vẫn tiếc vì đã mất đi một vùng nghề truyền thống.

Cái vất vả ấy vẫn được người ta tự hào, vì rằng:

Bóng đèn là bóng đèn hoa

Ai về vùng Bưởi với ta thì về

Vùng Bưởi có lịch có lề

Có sông tắm mát cò nghề seo can

Từ cây cỏ, trong môi trường nước và lửa, từng tờ giấy lụa mỏng manh đã ra đời để rồi lưu lại biết bao dấu tích, nét bút tài hoa của những Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Du, Đoàn Thị Điểm... và hình ảnh cô gái làm giấy vất vả cũng đã trở thành một hình tượng văn học hết sức đẹp đẽ duyên dáng:

Người ta bán vạn buôn ngàn

Em đây làm giấy cơ hàn vẫn tươi

Dám xin ai đó chớ cười

Vì em làm giấy cho người viết thơ

Giấy Dó ngày nay được làm thành các vật liệu quen thuộc, tiện dụng nhờ tính thẩm mỹ, truyền thống, chịu được nước...

Sản phẩm truyền thống của Yên Thái chủ yếu là giấy bản để in sách và viết chữ nho (bằng bút lông, mực tàu) và giấy dó (dày hơn giấy bản) để in tranh dân gian.

Trước kia phố Hàng Giấy chuyên bán đủ các thứ giấy của vùng Bưởi sản xuất và cũng đã từng làm hài lòng biết bao văn nhân, tài tử từ khắp các xứ Đông, Nam, Đoài, Bắc qua xứ Nghệ vào tận lục tỉnh phía Nam. Ngoài ra, thợ giấy Yên Thái cũng sản xuất loại giấy moi, giấy phèn bằng nguyên liệu xấu hơn, mặt giấy thô ráp dùng để gói hàng.

Ngày nay do công nghệ sản xuất giấy hiện đại đã khiến nghề làm giấy dó cổ truyền của Yên Thái không còn nữa, nhưng làng Yên Thái (làng Bưởi) vẫn còn đó như một chứng tích về một vùng quê với nghề giấy dó từng nổi tiếng khi xưa.

Điểm đến văn hoá hấp dẫn

Lật lại những trang lịch sử của quận Tây Hồ, bà Lê Thị Thu Hằng, Bí thư Quận uỷ Tây Hồ chia sẻ: “Khi thành lập quận, lãnh đạo quận đều mong muốn được phát huy những di sản, di tích để giới thiệu cho người dân nét đẹp văn hóa đặc trưng của Tây Hồ.

Du khách sẽ được trải nghiệm viết thư pháp trên giấy Dó

Trước hết phải bảo tồn các nét đẹp truyền thống sau đó phát huy được những giá trị đó thì mới có sự lan tỏa. Tây Hồ xây dựng các điểm văn hoá để phát triển kinh tế, có nghĩa là đẩy mạnh công nghiệp văn hoá của địa phương. Việc phục dựng lại làng nghề truyền thống giấy Dó phường Bưởi xưa cũng là một cách để Tây Hồ hiện thực hoá mục tiêu đó.

Đến Tây Hồ ăn xôi Phú Thượng, uống trà sen Hồ Tây và trải nghiệm không gian làng nghề giấy Dó phường Bưởi, ngắm đào Nhật Tân rồi ra phố đi bộ Trịnh Công Sơn đi dạo thì thật ý nghĩa. Chúng tôi sẽ có một kế hoạch "dài hơi" để phát triển những làng nghề độc đáo, đậm văn hóa của địa phương…".

Nói là làm, ngày 13/5/2024, phường Bưởi chính thức khai trương Điểm dịch vụ, du lịch văn hoá và giới thiệu nghề truyền thống “làm giấy Dó” của vùng Bưởi xưa.

Những hiện vật lịch sử được trưng bày

Địa điểm phục dựng mô hình tại khuôn viên Đài tưởng niệm các anh hùng, liệt sỹ phường Bưởi (số 189 phố Trích Sài, phường Bưởi, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội).

Với diện tích khoảng 200m2 đất, lấy nhà truyền thống làm trung tâm, xung quanh xây dựng các nhà, lán, phục dựng tượng và công cụ mô phỏng theo các công đoạn sản xuất (8 bước + nơi trưng bày sản phẩm), tranh ảnh, các hiện vật liên quan đến làng nghề.

Các nhà, lán xây gạch đặc, cột và dầm bằng bê tông cốt thép, mái lợp ngói, mũi hài kích thước lớn, bàn trưng bày hiện vật bằng gỗ; mỗi nhà, lán khoảng 10-12m2; tượng mô phỏng làm bằng composite, tỷ lệ 1:1.

Điểm check-in hoài niệm

Nhà tưởng niệm làm nơi giới thiệu, trình chiếu phim tư liệu về làng nghề, trưng bày giới thiệu các điểm di tích, thắng cảnh của phường (các Đình, Đền, Chùa, Am, Miếu, hầm Thành ủy,…). Sân khấu ngoài trời tổ chức các hoạt động văn hóa - văn nghệ truyền thống của đất nước và địa phương.

Du khách được tìm hiểu lịch sử nghề làm giấy Dó truyền thống làng Yên Thái xưa

Ghi nhận của phóng viên Tuổi trẻ Thủ đô, tại khu vực Đài tưởng niệm các anh hùng, liệt sỹ phường Bưởi, nhiều hiện vật, hình ảnh, tư liệu được trưng bày rất dễ quan sát, check-in và ghi chép.

Nhà truyền thống làm trung tâm, xung quanh xây dựng các nhà, lán, phục dựng tượng và công cụ mô phỏng theo các công đoạn sản xuất. Nhà tưởng niệm là nơi giới thiệu, trình chiếu phim tư liệu về làng nghề, trưng bày giới thiệu các điểm di tích, thắng cảnh của phường; khu vực sân khấu ngoài trời là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật truyền thống…

Trong những ngày cận kề lễ khai trương điểm du lịch, chị Trần Hồng Nhung, người sáng lập Zó Project không ngày nào vắng mặt. Từng chi tiết nhỏ nhất về việc bài trí, sắp xếp những tấm giấy Dó, sản phẩm handmade từ giấy Dó được chị Nhung tỉ mỉ.

Chia sẻ với chúng tôi, chị Nhung cho biết: "Cuộc sống càng hiện đại, con người lại càng muốn trở về với thiên nhiên, về với những giá trị truyền thống. Kể từ khi tôi bỏ công việc ở một tổ chức phi chính phủ với mức lương cao để theo đuổi Dó, đến nay tôi thấy mình vẫn đi đúng đường.

Chị Nhung tỉ mỉ sắp đặt sản phẩm giấy Dó để đón du khách

Dó ở những địa phương miền núi đã là quý, nhưng phát triển Dó ở ngay giữa trung tâm Thủ đô, đô thị sầm uất thì thật sự đáng quý.

Theo quan điểm của tôi, bên cạnh việc phục dựng điểm đến để người dân trải nghiệm nghề truyền thống, tôi muốn mang những sản phẩm giấy Dó vào đời sống hiện đại. Ví dụ, tại điểm đến, chúng tôi có một gian trưng bày và bán những sản phẩm làm từ giấy Dó.

Những chiếc túi, ví, giấy gói quà… từ giấy Dó thực sự là tâm huyết của tôi. Những món quà nhỏ này hợp với thị hiếu của các du khách nước ngoài, với xu hướng hiện đại của các bạn trẻ… Cứ thế, giấy Dó sẽ được “nuôi sống” và bảo tồn”.

Gian trưng bày và bán sản phẩm làm từ giấy Dó trong điểm đến du lịch ở phường Bưởi

Ông Nguyễn Minh Hoài, Phó Chủ tịch UBND phường Bưởi vui mừng chia sẻ: "Việc khai trương điểm dịch vụ, du lịch văn hoá và giới thiệu nghề truyền thống “làm giấy Dó” của vùng Bưởi xưa thật sự là “việc khó” mà cả hệ thống chính trị của phường đã cùng vào cuộc. Đến hôm nay, sau khi điểm đến này chính thức đi vào hoạt động, chúng tôi mong muốn, mỗi người dân phường Bưởi khơi dậy niềm tự hào về một làng nghề truyền thống của đất kinh kỳ đã được phục dựng, từ đó, thúc đẩy công nghiệp văn hoá của phường nói riêng, quận Tây Hồ nói chung ngày càng phát triển".

Không gian trưng bày, tìm hiểu lịch sử nghề truyền thống giấy Dó tại điểm đến văn hoá phường Bưởi