Kinh tế - xã hội không thể bền vững nếu môi trường bị coi là “chốt chặn rủi ro”

Tiếp tục chương trình kỳ họp thứ 10, ngày 28/10, Quốc hội thảo luận ở hội trường về Báo cáo của Đoàn Giám sát và dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về kết quả giám sát chuyên đề “việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành”.

Qua nghiên cứu báo cáo kết quả giám sát, ông Nguyễn Ngọc Sơn (đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường) khẳng định vai trò “trụ cột” của môi trường trong phát triển quốc gia, đồng thời gửi thông điệp mạnh mẽ tới nhiệm kỳ mới là không đánh đổi môi trường để phát triển bằng mọi giá.

Theo ông Sơn, trong bối cảnh phải đạt mục tiêu tăng trưởng 8-10%/năm, thu hút đầu tư FDI, công nghiệp hóa mạnh mẽ…, nhiệm kỳ mới phải đối mặt với bài toán lớn đó là phát triển mà không hủy hoại môi trường. Kết quả giám sát này là lời cảnh báo và là định hướng cho nhiệm kỳ sau, tránh rơi vào “chu kỳ đánh đổi” như nhiều quốc gia mới nổi đã từng mắc phải.

Ông Nguyễn Ngọc Sơn, đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường.

Đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn đề nghị Chính phủ cần bám sát vào mục tiêu tăng trưởng hai con số từ năm 2026 để có những giải pháp phù hợp.

Theo đó, để đạt mục tiêu tăng trưởng này sẽ tạo áp lực rất lớn lên môi trường, bởi vì tăng trưởng cao đòi hỏi gia tăng khai thác tài nguyên, năng lượng, sản xuất công nghiệp, logistics, xây dựng hạ tầng. Vì vậy, nếu không kiểm soát chặt, sẽ làm bùng phát ô nhiễm, suy thoái hệ sinh thái, khủng hoảng sức khỏe cộng đồng, tăng chi phí khắc phục.

Ông Sơn cho rằng, môi trường là yếu tố nền tảng, không thể thay thế. Tài nguyên, khí hậu, hệ sinh thái là “đầu vào tự nhiên” cho mọi hoạt động sản xuất, sinh hoạt, dịch vụ. Mất môi trường là mất khả năng duy trì sản xuất, mất chất lượng sống và làm suy giảm năng suất xã hội. Do đó, môi trường là hạ tầng thiết yếu cho phát triển.

Đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn khẳng định, môi trường quyết định tính bền vững, chứ không phải tốc độ tăng trưởng. Một quốc gia có thể tăng GDP nhanh trong 5-10 năm, nhưng nếu đi kèm suy giảm chất lượng không khí, ô nhiễm sông hồ, mất rừng, suy thoái đất, chi phí y tế, thiên tai, mất đa dạng sinh học tăng vọt…thì cái giá phải trả sẽ triệt tiêu thành quả tăng trưởng và đẩy xã hội vào vòng xoáy “phát triển rồi phá hủy rồi chữa cháy”.

Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV.

Ngoài ra, môi trường là nền tảng thu hút đầu tư chất lượng cao, không gây hủy hoại dài hạn. Các tập đoàn công nghệ cao, chuỗi cung ứng quốc tế đều yêu cầu tiêu chuẩn ESG – môi trường – khí hậu – phát thải. Nếu môi trường yếu kém, Việt Nam sẽ bị loại khỏi chuỗi cung ứng xanh toàn cầu.

Ngược lại, một nền kinh tế xanh, có môi trường sống tốt sẽ là lợi thế cạnh tranh trong kỷ nguyên mới. Do vậy, phát triển kinh tế – xã hội sẽ không thể bền vững nếu môi trường tiếp tục bị coi là “hậu kiểm”, “đi sau”, hay “chốt chặn rủi ro”.

Đồng tình với đánh giá trong báo cáo của Đoàn giám sát và báo cáo của Chính phủ về thực trạng hiện nay, đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn nhấn mạnh, Việt Nam là nước đang phát triển, GDP/người chỉ hơn 4.700 USD, vốn tích lũy còn mỏng, năng suất lao động chưa cao.

Trong bối cảnh cạnh tranh thu hút FDI với nhiều nước ở khu vực, nếu môi trường bị siết quá sớm, quá chặt thì có nguy cơ giảm hấp dẫn đầu tư. Năng lực quản lý môi trường, hạ tầng xử lý rác, nước, khí, dữ liệu… còn thiếu đồng bộ. Tự chủ về công nghệ môi trường, vật liệu tái chế, thiết bị quan trắc, công nghệ carbon… còn rất hạn chế.

Theo đó, môi trường vẫn là “trụ cột yếu” trong phát triển bền vững. Tăng trưởng kinh tế (GDP) được đo và báo cáo thường xuyên, có các chỉ tiêu cụ thể trong kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội trong khi chỉ tiêu môi trường lại rời rạc, chủ yếu theo hướng “hậu kiểm”, thiếu hệ thống định lượng bền vững. Môi trường chưa được đầu tư tương xứng. Tỷ lệ chi ngân sách cho sự nghiệp môi trường thấp, không đủ chi cho quan trắc, xử lý rác, truyền thông, thanh tra, thiếu chính sách đầu tư công cho hạ tầng xử lý chất thải liên vùng, quan trắc tự động, hệ thống cảnh báo môi trường.

Ông Sơn cũng cho rằng, việc thể chế hóa 3 trụ cột: Môi trường - kinh tế - xã hội chưa đồng bộ. Luật Bảo vệ môi trường 2020 là nỗ lực lớn, nhưng chưa đủ mạnh để “trấn giữ” vai trò trụ cột nếu: Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đất đai, Luật Đấu thầu… chưa lồng ghép đầy đủ tiêu chí môi trường. Việc đánh giá môi trường chiến lược, sức chịu tải vẫn còn hình thức. Công cụ kinh tế môi trường chậm phát triển. Thuế môi trường chủ yếu thu từ xăng dầu, không tái đầu tư hiệu quả, phí xả thải chưa được thu thực chất (đặc biệt với nước thải, khí thải, chất thải rắn), tín chỉ carbon, DPP, kinh tế tuần hoàn… mới dừng ở chính sách, thiếu thực thi.

Do vậy, đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn đề nghị Chính phủ cần tiếp tục phân tích đánh giá kỹ lưỡng vấn đề này. Chỉ khi nào coi môi trường là một trụ cột đúng nghĩa, mới có thể gắn trách nhiệm bảo vệ môi trường vào đầu tư công, đầu tư tư nhân; áp dụng công cụ thị trường: thuế xanh, tín chỉ carbon, phí xả thải; lồng ghép môi trường vào quy hoạch, đấu thầu, ngân sách, chỉ tiêu tăng trưởng; định giá được tài nguyên – dịch vụ hệ sinh thái để đưa vào hạch toán quốc gia. Điều này còn là cơ sở thể chế hóa các công cụ tăng trưởng xanh.

Ông Sơn nêu thực tế, đầu tư FDI chất lượng cao chỉ đến với những nơi có tiêu chuẩn môi trường rõ ràng như: Apple, Samsung, Lego, Nike, Panasonic… đều đặt ESG và phát thải carbon là điều kiện tiên quyết. Dự án LEGO (1 tỷ USD – Bình Dương) chỉ đầu tư vì cam kết “điện tái tạo 100% và hệ thống tuần hoàn nước”. Nếu không có tiêu chuẩn môi trường rõ ràng, nhất quán, Việt Nam sẽ bị loại khỏi chuỗi cung ứng xanh toàn cầu, kể cả khi có giá nhân công rẻ.

Vì thế, môi trường minh bạch được xem là “hạ tầng thể chế” hấp dẫn đầu tư, chứ không phải chi phí cản trở. Chính môi trường là động lực cho đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp công nghệ nội địa. Không đợi có công nghệ rồi mới bảo vệ môi trường, mà chính môi trường sẽ tạo nhu cầu công nghệ.

Trên cơ sở đó, ông Sơn kiến nghị tập trung phát triển công nghiệp môi trường – như một ngành kinh tế độc lập. Đây là nền tảng để Việt Nam tự chủ thiết bị, công nghệ, dịch vụ xử lý – tái chế – quan trắc thay vì lệ thuộc nhập khẩu, tạo chuỗi giá trị công nghiệp xanh – thu hút đầu tư chất lượng cao, làm nền cho kinh tế tuần hoàn, xuất khẩu công nghệ môi trường trong tương lai.

Đồng thời triển khai kinh tế tuần hoàn – thay đổi mô hình sản xuất – tiêu dùng. Điều này giúp giảm phát thải, giảm áp lực tài nguyên và xử lý rác, tạo ra mô hình tăng trưởng mới ít tài nguyên – ít carbon – nhiều giá trị.

Cùng đó, cần lồng ghép môi trường vào quy hoạch, đầu tư công, áp dụng công cụ tài chính và kinh tế môi trường. Biến môi trường thành hành vi kinh tế thông qua phí – thuế – tín chỉ – đấu giá – thị trường, giảm phụ thuộc ngân sách Nhà nước – thúc đẩy xã hội hóa.

Ông Sơn cũng kiến nghị tăng đầu tư công và chi ngân sách cho môi trường. Quy định tỷ lệ tối thiểu 1% tổng chi ngân sách Nhà nước dành cho sự nghiệp môi trường, có theo dõi công khai. Bố trí vốn đầu tư công trung hạn cho các dự án: xử lý chất thải liên tỉnh, sàn tín chỉ carbon, quan trắc tự động. Cân nhắc hình thành Quỹ đầu tư môi trường xanh quốc gia, cho vay ưu đãi, bảo lãnh tín dụng cho doanh nghiệp môi trường.