Bài 2: Hà Nội cần có một quy hoạch tổng thể về lễ hội

PGS. TS Bùi Hoài Sơn hiện là Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hoá, Giáo dục của Quốc hội, Phó Chủ tịch Nhóm nghị sĩ Việt Nam – Azerbaijan, Đại biểu Quốc hội khóa XV của thành phô Hà Nội.

Ông từng là Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, Thành viên Tổ tư vấn của Hội đồng Quốc gia về Phát triển bền vững và Nâng cao năng lực cạnh tranh, là Ủy viên các cơ quan như Hội đồng Lý luận Trung ương, Hội đồng Lý luận văn học nghệ thuật Trung ương, Hội đồng Quốc gia về giáo dục và phát triển nguồn nhân lực.

Được công nhận là một trong những chuyên gia hàng đầu về văn hóa, nhân dịp đầu Xuân Ất Tỵ, PGS. TS Bùi Hoài Sơn có những chia sẻ với PV Báo Tuổi trẻ Thủ đô về việc phát triển công nghiệp văn hóa từ hoạt động lễ hội.

Không khí lễ hội tại Đường Lâm, thị xã Sơn Tây

- Phóng viên: Những năm qua, Hà Nội đã và đang chú trọng vào công tác tổ chức lễ hội nhằm đảm bảo hài hòa giữa yếu tố bảo tồn và phát triển. Ví dụ, đối với những mô hình như chùa Hương, lễ hội đền Hai Bà Trưng, phủ Tây Hồ, đền Và (Sơn Tây),... Ông có cho rằng, những lễ hội này đang được tổ chức đúng đắn, lan tỏa văn hóa truyền thống, đồng thời góp phần phát triển kinh tế?

- PGS. TS Bùi Hoài Sơn: Các lễ hội như chùa Hương, lễ hội đền Hai Bà Trưng, phủ Tây Hồ, đền Và (Sơn Tây) đều là những không gian văn hóa – tín ngưỡng quan trọng của Hà Nội, có sức hút lớn đối với người dân và du khách. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu những lễ hội này đã thực sự được tổ chức theo cách hài hòa giữa giữ gìn truyền thống và phát triển kinh tế bền vững, hay chưa?

Từ thực tế quan sát, tôi nhận thấy rằng, trong những năm qua, Hà Nội đã có những nỗ lực đáng ghi nhận trong việc tổ chức lại các lễ hội này theo hướng văn minh hơn, giảm bớt những yếu tố lộn xộn, thương mại hóa quá mức. Đặc biệt, các quy định siết chặt về quản lý lễ hội, hạn chế đốt vàng mã, kiểm soát dịch vụ đổi tiền lẻ, cấm mê tín dị đoan đã giúp cải thiện đáng kể không gian văn hóa tại các điểm di tích lớn. Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức cần giải quyết để các lễ hội này thực sự trở thành mô hình cân bằng giữa bảo tồn giá trị văn hóa và phát triển kinh tế du lịch một cách bền vững.

Đông đảo du khách đến với Phủ Tây Hồ trong những ngày Lễ

Chẳng hạn, lễ hội chùa Hương là một trong những lễ hội lớn nhất miền Bắc, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm. Đây là một địa danh có ý nghĩa tâm linh sâu sắc, đồng thời cũng là một nguồn lực kinh tế quan trọng cho địa phương.

Tôi thấy rằng, trong những năm gần đây, việc tổ chức lễ hội đã có nhiều cải thiện, như áp dụng vé điện tử để kiểm soát lượng khách, nâng cấp hạ tầng giao thông để giảm tình trạng ùn tắc, và tăng cường công tác bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, một thực tế không thể phủ nhận là dịch vụ thương mại tại chùa Hương vẫn còn mang tính tự phát, thiếu sự quản lý chặt chẽ. Dọc tuyến đường vào chùa vẫn còn tình trạng chèo kéo khách, giá cả dịch vụ không đồng nhất, không gian thiêng liêng đôi khi bị lấn át bởi các hoạt động kinh doanh. Tôi nghĩ, nếu chùa Hương muốn trở thành một mô hình tiêu biểu của du lịch tâm linh gắn với công nghiệp văn hóa, thì cần có một chiến lược dài hạn hơn về quy hoạch, hạn chế tối đa những yếu tố làm mất đi sự trang nghiêm của không gian tín ngưỡng.

Tương tự, phủ Tây Hồ, một trong những điểm thờ Mẫu lớn nhất Hà Nội, cũng là nơi có lượng khách tham gia rất đông, đặc biệt vào những dịp đầu năm. Tôi thấy rằng, phủ Tây Hồ đã làm tốt việc giữ gìn nghi thức truyền thống, với các nghi lễ dâng hương, hầu đồng được tổ chức đúng quy chuẩn. Tuy nhiên, một vấn đề mà tôi nhận thấy là việc quản lý dịch vụ xung quanh phủ Tây Hồ vẫn chưa thực sự đồng bộ. Nhiều hàng quán mọc lên tự phát, các dịch vụ khấn thuê, đổi tiền lẻ vẫn còn diễn ra, làm ảnh hưởng đến trải nghiệm của người đi lễ. Nếu quy hoạch tốt hơn, đảm bảo các hoạt động kinh doanh được thực hiện một cách văn minh, có tổ chức, thì phủ Tây Hồ không chỉ là một điểm đến tâm linh mà còn có thể trở thành một không gian văn hóa có giá trị du lịch cao hơn.

Lễ hội đền Hai Bà Trưng được tổ chức bài bản, quy mô

Lễ hội đền Hai Bà Trưng (Mê Linh) là một trong những lễ hội có giá trị lịch sử sâu sắc, tôn vinh tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc. Lễ hội này đã được tổ chức khá tốt, giữ được yếu tố truyền thống trong các nghi thức rước kiệu, tế lễ, tái hiện chiến công của Hai Bà Trưng. Tuy nhiên, để phát triển mô hình này thành một sản phẩm du lịch có sức hút kinh tế mạnh hơn, cần mở rộng hơn các hoạt động văn hóa đi kèm, như tổ chức các không gian trải nghiệm lịch sử, giúp du khách không chỉ đến dâng hương mà còn hiểu sâu hơn về ý nghĩa lịch sử của di tích này.

Đền Và (Sơn Tây) là một trong những điểm thờ Đức Thánh Tản Viên, vị thần quan trọng trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Đây là một trong những lễ hội vẫn giữ được sự trang nghiêm và ít bị thương mại hóa hơn so với các địa điểm khác. Tuy nhiên, để phát huy giá trị kinh tế, tôi nghĩ cần kết nối lễ hội này với hệ thống các điểm du lịch văn hóa tại Sơn Tây, như Thành cổ Sơn Tây, Làng cổ Đường Lâm, để tạo ra một chuỗi sản phẩm du lịch văn hóa hoàn chỉnh.

- Phóng viên: Bên cạnh những nét tích cực nói trên, liệu còn mặt nào có thể làm tốt hơn không, thưa ông?

- PGS. TS Bùi Hoài Sơn: Nhìn chung, tôi thấy rằng, dù đã có nhiều nỗ lực trong việc tổ chức lễ hội theo hướng văn minh hơn, nhưng vẫn còn một số điểm cần cải thiện để thực sự cân bằng giữa bảo tồn và phát triển kinh tế. Điều quan trọng nhất là cần có sự quy hoạch đồng bộ, tránh tình trạng phát triển du lịch một cách tự phát, thiếu kiểm soát. Thay vì để các dịch vụ kinh doanh tự do mọc lên xung quanh các di tích, chính quyền có thể tổ chức lại các khu dịch vụ theo mô hình chuyên nghiệp hơn, đảm bảo không gian tín ngưỡng không bị ảnh hưởng bởi hoạt động thương mại.

Bên cạnh đó, tôi cho rằng, cần đầu tư vào những hoạt động văn hóa có chiều sâu, thay vì chỉ tập trung vào nghi thức lễ hội. Nếu các địa phương có thể xây dựng các không gian bảo tàng, trung tâm trải nghiệm văn hóa, hoặc tổ chức các chương trình nghệ thuật truyền thống gắn với lễ hội, thì du khách không chỉ đến để dâng hương mà còn có cơ hội tìm hiểu sâu hơn về văn hóa, lịch sử gắn liền với các địa điểm này. Điều này không chỉ giúp giữ gìn bản sắc truyền thống mà còn tạo ra giá trị kinh tế lâu dài, biến lễ hội thành một phần quan trọng của công nghiệp văn hóa và du lịch bền vững.

- Phóng viên: Ông có ý tưởng nào để góp phần cho lễ hội của Hà Nội đảm bảo hài hòa giữa bảo tồn và phát triển?

Các hoạt động nghệ thuật được kết hợp khéo léo với lễ hội

- PGS. TS Bùi Hoài Sơn: Tôi cho rằng, để xây dựng lễ hội của Hà Nội theo hướng hài hòa giữa bảo tồn giá trị truyền thống và phát triển kinh tế – du lịch, cần có một chiến lược toàn diện, trong đó mỗi lễ hội không chỉ được nhìn nhận như một sự kiện văn hóa, mà còn là một phần của hệ sinh thái công nghiệp văn hóa và du lịch bền vững.

Trước hết, Hà Nội cần có một quy hoạch tổng thể về lễ hội, đặt lễ hội trong mối liên kết chặt chẽ với các ngành công nghiệp văn hóa khác, đặc biệt là du lịch, thủ công mỹ nghệ và nghệ thuật biểu diễn. Hiện nay, nhiều lễ hội vẫn diễn ra theo hình thức tự phát, chưa có sự kết nối đồng bộ với các sản phẩm du lịch văn hóa. Tôi cho rằng, thay vì tổ chức lễ hội theo kiểu "đến hẹn lại lên", Hà Nội nên xây dựng một hệ thống lễ hội có tính chiến lược, trong đó mỗi lễ hội không chỉ là một sự kiện độc lập, mà còn đóng vai trò trong việc quảng bá thương hiệu văn hóa của thủ đô. Ví dụ, Festival Áo dài Hà Nội có thể không chỉ là một sự kiện trình diễn, mà còn được liên kết với các làng nghề may truyền thống, các tuyến phố đi bộ, các không gian triển lãm lịch sử về trang phục Việt Nam, tạo thành một sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn.

Du khách nước ngoài hào hứng trải nghiệm lễ hội của Sơn Tây

Bên cạnh đó, tôi nghĩ rằng, cần hiện đại hóa công tác tổ chức lễ hội bằng cách ứng dụng công nghệ một cách hợp lý. Việc triển khai vé điện tử, ứng dụng hướng dẫn du lịch thông minh, livestream các nghi thức quan trọng có thể giúp kiểm soát tốt hơn lượng khách tham gia, tránh tình trạng quá tải và hỗn loạn.

Chẳng hạn, chùa Hương – một trong những lễ hội đông nhất miền Bắc – có thể phát triển hệ thống đặt vé trực tuyến, phân bổ lịch tham quan theo khung giờ để giảm áp lực giao thông. Ngoài ra, các lễ hội lớn của Hà Nội có thể áp dụng thực tế ảo (VR) và thực tế tăng cường (AR) để tạo ra các trải nghiệm số hóa về di tích, nghi thức truyền thống, giúp du khách quốc tế và thế hệ trẻ tiếp cận văn hóa theo cách hiện đại hơn.

Tuy nhiên, công nghệ không thể thay thế trải nghiệm thực tế, nên Hà Nội cũng cần tạo ra những không gian lễ hội mang tính cộng đồng nhiều hơn, giúp người dân có cơ hội tham gia và tương tác với các nghi thức văn hóa.

Một trong những điều tôi thấy đáng tiếc là một số lễ hội hiện nay chỉ tập trung vào phần nghi thức chính mà thiếu đi không gian trải nghiệm. Nếu Hà Nội có thể kết hợp tổ chức các lớp học làm bánh trôi vào Tết Hàn thực, không gian trải nghiệm viết thư pháp tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám trong lễ hội Xuân, hay xây dựng những tuyến phố văn hóa gắn với lễ hội đặc trưng, thì chắc chắn sẽ giúp lễ hội không chỉ là nơi để đến xem, mà còn là nơi để sống cùng với văn hóa.

Không chỉ là hoạt động văn hóa, các lễ hội còn mang lại nguồn thu cho địa phương

Một định hướng nữa mà tôi nghĩ Hà Nội nên chú trọng là kết hợp lễ hội với bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống. Hà Nội có rất nhiều làng nghề gắn liền với các lễ hội, như làng nghề đúc đồng Ngũ Xã (gắn với đền Quán Thánh), làng gốm Bát Tràng (có lễ hội làng gốm), hay làng lụa Vạn Phúc. Nếu có thể kết nối các lễ hội này với hoạt động trải nghiệm làng nghề, tổ chức hội chợ thủ công mỹ nghệ trong khuôn khổ lễ hội, hoặc xây dựng các tour du lịch làng nghề gắn với sự kiện văn hóa, thì không chỉ giúp bảo tồn di sản, mà còn tạo ra giá trị kinh tế bền vững.

Mô hình này đã thành công ở nhiều nơi trên thế giới, như Nhật Bản với các lễ hội gắn với nghề thủ công truyền thống, và Hà Nội hoàn toàn có thể học hỏi và áp dụng một cách linh hoạt.

Một yếu tố nữa không thể thiếu trong việc hài hòa giữa bảo tồn và phát triển là nâng cao nhận thức cộng đồng về lễ hội. Tôi nhận thấy rằng, nhiều người tham gia lễ hội hiện nay chỉ dừng lại ở việc "đi hội" theo thói quen, mà chưa thực sự hiểu sâu về ý nghĩa của lễ hội. Nếu có thể đẩy mạnh các chương trình giáo dục về lễ hội trong trường học, tổ chức các chuyến tham quan di tích kết hợp với thuyết minh về lịch sử lễ hội, hoặc phát triển các nền tảng số để cung cấp thông tin về các nghi thức lễ hội một cách dễ tiếp cận, thì chắc chắn sẽ giúp cộng đồng có ý thức hơn trong việc gìn giữ và phát huy giá trị lễ hội.

Cuối cùng, để đảm bảo lễ hội của Hà Nội vừa giữ được bản sắc truyền thống, vừa đóng góp cho nền kinh tế, thì vai trò của cộng đồng địa phương phải được đặt lên hàng đầu. Nếu người dân được tham gia vào quá trình tổ chức, nếu họ thực sự cảm thấy lễ hội là một phần của đời sống văn hóa chứ không chỉ là một sự kiện "do chính quyền tổ chức", thì họ sẽ có ý thức bảo vệ và phát huy di sản này một cách tự nhiên nhất.

Tôi đã thấy một số mô hình thành công như Hội An với lễ hội đèn lồng, nơi chính người dân là những người gìn giữ và phát triển văn hóa, đồng thời hưởng lợi trực tiếp từ kinh tế du lịch. Hà Nội hoàn toàn có thể phát triển theo hướng này, để mỗi lễ hội không chỉ là một hoạt động văn hóa, mà còn là một phần của bản sắc đô thị và cộng đồng.

Như vậy, để lễ hội của Hà Nội thực sự hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, cần có một chiến lược dài hạn, kết hợp giữa quản lý bài bản, ứng dụng công nghệ, phát triển sản phẩm du lịch văn hóa, nâng cao vai trò của cộng đồng, và đẩy mạnh giáo dục về di sản. Nếu làm được điều đó, Hà Nội không chỉ giữ được những lễ hội mang đậm hồn cốt Thăng Long – Kẻ Chợ, mà còn có thể đưa những lễ hội ấy trở thành động lực phát triển kinh tế – văn hóa mạnh mẽ, góp phần xây dựng thương hiệu văn hóa của Thủ đô trong thời đại mới.

- Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông!