Xử lý rác hữu cơ - giảm phát thải khí mê-tan

Thách thức toàn cầu và mục tiêu của Việt Nam

Theo Quyết định 942/QĐ-TTg (2022), Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030 giảm ít nhất 30% lượng khí mê-tan so với năm 2020. Trong đó, lĩnh vực quản lý và xử lý chất thải là một trọng điểm, khi bãi chôn lấp vẫn là phương thức xử lý chủ yếu và là nguồn phát thải mê-tan lớn nhất.

Theo chuyên gia môi trường, khoảng 70% rác thải sinh hoạt ở đô thị hiện nay vẫn được chôn lấp trực tiếp. Nếu không thay đổi, lượng khí mê-tan sẽ tiếp tục gia tăng mạnh.

Tại Hà Nội, trung bình mỗi ngày phát sinh 7.000 tấn rác sinh hoạt, phần lớn được đưa về bãi Nam Sơn (Sóc Sơn) và Xuân Sơn (Sơn Tây). Đây là hai bãi rác lớn nhất miền Bắc, cũng là “điểm nóng” phát thải mê-tan. Chính quyền Thủ đô đang đứng trước áp lực vừa phải xử lý rác hiệu quả, vừa giảm phát thải nhà kính theo cam kết quốc gia.

Tính phí rác cồng kềnh và rác nguy hại: có giúp giảm phát thải?

Nhiều quốc gia đã áp dụng mô hình “người gây ô nhiễm trả tiền” (PAYT), tức tính phí dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác. Nghiên cứu của Giáo sư Thomas Kinnaman (Bucknell University, Hoa Kỳ) chỉ ra rằng PAYT giúp giảm trung bình 17 - 30% lượng rác phải chôn lấp, đồng thời tăng tỷ lệ tái chế.

Ở Việt Nam, Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã quy định nguyên tắc này. Tuy nhiên, theo bà Nguyễn Hoàng Mai, chuyên gia chính sách môi trường của Viện Chiến lược và Chính sách tài nguyên môi trường (ISPONRE): “Rác cồng kềnh và rác nguy hại từ hộ gia đình vẫn chưa có cơ chế phí - giá rõ ràng. Chính điều này khiến nhiều đơn vị môi trường khó thu gom triệt để, vô hình trung làm gia tăng nguy cơ phát thải từ các bãi rác tự phát”.

Rác thải cồng kềnh ở Hà Nội

Tại Hà Nội, tình trạng vứt bỏ rác cồng kềnh ra vỉa hè, lòng đường diễn ra khá phổ biến. Trong khi đó, hệ thống thu gom rác nguy hại hộ gia đình mới chỉ được triển khai thí điểm tại một số phường nội thành. Ông Nguyễn Đình Hòa, Giám đốc Công ty TNHH Môi trường Đông Á, nhấn mạnh: “Chi phí xử lý rác nguy hại luôn cao, nhưng nếu không buộc phân loại và tính phí riêng, việc lẫn vào dòng rác sinh hoạt sẽ vừa gây ô nhiễm độc hại, vừa phát sinh thêm khí mê-tan”.

Thực tế cho thấy, ở Liên minh Châu Âu (EU) sau khi bắt buộc thu gom hữu cơ tại nguồn từ năm 2024. Theo Tiến sĩ Pedro Telles (Đại học Aberystwyth, Anh), việc đưa hữu cơ sang ủ phân hoặc khí sinh học có thể giảm phát thải mê-tan tới 50% so với chôn lấp.

Trong báo cáo của Clean Air Task Force (CATF) và Rocky Mountain Institute (RMI) cho thấy việc lắp đặt hệ thống thu hồi và đốt khí bãi rác là biện pháp tức thời, chi phí vừa phải để giảm phát thải.

Ở Canada và Hàn Quốc áp dụng phí phát thải mê-tan hoặc thuế chôn lấp, qua đó khuyến khích địa phương đầu tư vào tái chế và năng lượng từ rác.

Nỗ lực và hướng đi cho Hà Nội

Trong vài năm gần đây, Hà Nội đã có bước chuyển quan trọng: Triển khai phân loại rác tại nguồn ở 4 khu vực trung tâm (Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng) theo mô hình thí điểm, tách riêng rác hữu cơ và tái chế. Hà Nội cũng đầu tư nhà máy xử lý rác phát điện tại Sóc Sơn, công suất 4.000 tấn/ngày, được kỳ vọng giảm gánh nặng chôn lấp và phát thải mê-tan.

Cùng với đó, Hà Nội triển khai tăng cường thu gom rác cồng kềnh theo lịch ở một số phường, song vẫn cần khung giá và quy định rõ ràng để người dân chủ động hơn trong việc giao nộp.

Theo ông Nguyễn Hữu Tiến, Giám đốc Công ty TNHH MTV Môi trường đô thị Hà Nội (Urenco): “Nếu cơ chế phí theo khối lượng sớm được áp dụng, cùng với mạng lưới thu gom rác cồng kềnh và rác nguy hại định kỳ, Hà Nội sẽ giảm đáng kể lượng rác chôn lấp và lượng mê-tan phát sinh”.

Xử lý rác ở bãi rác Nam Sơn

Từ thực tế, theo các chuyên gia, bài toán cho Hà Nội đó là: Áp dụng PAYT thực chất. Cụ thể là tính phí theo khối lượng/dung tích, ban hành đơn giá riêng cho rác cồng kềnh, rác nguy hại; kết hợp chế tài xử phạt đổ trộm.

Cùng với đó là mở rộng phân loại tại nguồn trên toàn Hà Nội, đặt hàng doanh nghiệp xử lý bằng khí sinh học hoặc ủ phân.

Theo đó là giảm phát thải tức thời tại bãi rác hiện hữu: lắp đặt hệ thống thu gom khí tại Nam Sơn và Xuân Sơn, kết hợp phát điện từ khí mê-tan.

Giải pháp có thể đem lại hiệu quả nữa là minh bạch dữ liệu và tài chính: xây dựng hệ thống kiểm kê phát thải mê-tan cấp thành phố, huy động vốn ODA và PPP cho các dự án xử lý hữu cơ.