Thăng Long tứ trấn – nguồn lực để phát triển công nghiệp văn hóa

Nhận diện lại giá trị hệ thống thần Thăng Long tứ trấn

Thăng Long - Hà Nội là một không gian văn hoá đặc biệt, phản ánh chiều dài lịch sử hơn một nghìn năm văn hiến, góp phần cấu thành bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Trong bối cảnh phát triển đô thị hiện đại và hội nhập quốc tế, Hà Nội đang đứng trước yêu cầu vừa bảo tồn giá trị di sản truyền thống, vừa chuyển hóa chúng thành nguồn lực cho phát triển bền vững, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghiệp văn hoá - một ngành kinh tế dựa trên sáng tạo, bản sắc và giá trị văn hoá.

Trong tiến trình hình thành và phát triển, hệ thống đền thờ thần Thăng Long tứ trấn được kiến tạo như một mô thức quy hoạch tâm linh - tín ngưỡng độc đáo, phản ánh tư duy tổ chức không gian thiêng và trở thành biểu tượng thiêng bảo hộ cho kinh thành Thăng Long xưa. Bốn ngôi đền gồm: trấn Đông - đền Bạch Mã; trấn Tây - đền Voi Phục (Thủ Lệ); trấn Nam - đền Kim Liên; trấn Bắc - đền Quán Thánh, không chỉ là nơi thờ phụng các vị thần bảo trợ kinh thành, đóng vai trò định vị không gian thiêng của kinh đô xưa, mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hoá dân gian đô thị, trở thành biểu tượng của bản sắc đô thị Hà Nội, chứa đựng nhiều lớp nghĩa văn hoá, tín ngưỡng và nghệ thuật.

Chuyên gia Phạm Minh Phương, Viện Dân tộc học và Tôn giáo học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam cho rằng, trong bối cảnh hiện đại hoá, đô thị hoá và phát triển công nghiệp văn hoá như hiện nay, việc nhận diện lại giá trị hệ thống thần Thăng Long tứ trấn không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn di sản, mà còn đặt ra những khả năng tích hợp di sản này vào chuỗi giá trị công nghiệp văn hoá Thủ đô thuộc các ngành công nghiệp sáng tạo.

Lễ hội đền Kim Liên

Trong bối cảnh đô thị hóa và hiện đại hoá nhanh chóng, các đền thờ thần Thăng Long tứ trấn luôn là những địa điểm tâm linh quan trọng đối với cư dân Hà Nội. Người dân đến hành lễ, cầu an, giải hạn, nhất là vào dịp đầu năm, thi cử, cưới xin… Đây còn là nơi lưu giữ ký ức cộng đồng và bản sắc địa phương, giúp người Hà Nội duy trì mối liên hệ văn hoá với lịch sử Thăng Long - Hà Nội. Sự tồn tại của các đền trong trung tâm đô thị, giữa không gian cây xanh - mặt nước đô thị, tạo nên những điểm nhấn cảnh quan, thể hiện sự kết hợp giữa tự nhiên và tín ngưỡng, đóng góp quan trọng vào việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong bối cảnh xã hội hiện đại.

Ngoài ra, lễ hội tại các đền thờ thần Thăng Long tứ trấn trở thành dịp để người dân thể hiện sự cố kết cộng đồng, khơi gợi ký ức tập thể, truyền thống và niềm tự hào trong đô thị hiện đại. Người dân cùng tham gia dọn dẹp, rước lễ, sinh hoạt văn hoá - thể thao, hát thờ… tạo ra các hình thức, các nghi lễ cộng đồng mang tính biểu tượng, giá trị thẩm mỹ - tâm linh cao.

Hiện nay, các hoạt động truyền thông, xuất bản, triển lãm gần đây bắt đầu tái hiện các thần tích, không gian đền miếu trong sáng tạo nghệ thuật, thiết kế mỹ thuật ứng dụng… giúp hình ảnh Thăng Long tứ trấn hiện diện sâu rộng hơn trong đời sống văn hoá đương đại. Các biểu tượng gắn với thần tích ngày càng được phục dựng trong các sản phẩm truyền thông, nghệ thuật, thiết kế sáng tạo… và tạo nên một mã văn hoá cho Thủ đô.

Không gian các đền trấn hiện nay cũng là nơi diễn ra nhiều hình thức thực hành tín ngưỡng - tôn giáo khác nhau, phản ánh tính chất dung hợp và linh hoạt của đời sống tâm linh đô thị như: Thờ Mẫu, hầu đồng, đặc biệt phổ biến tại đền Voi Phục, đền Bạch Mã. Dâng hương báo công; tổ chức các hoạt động văn hoá, thể thao, lễ hội; Cầu tài, cầu lộc, dâng sao giải hạn, cúng đầu năm, tạ cuối năm… diễn ra quanh năm, thu hút nhiều tầng lớp xã hội tham gia thực hành… Điều này cho thấy các ngôi đền thuộc hệ thống Thăng Long tứ trấn không chỉ là di tích lịch sử văn hoá, kiến trúc nghệ thuật mà còn là thiết chế sống của văn hoá tín ngưỡng Hà Nội hiện đại.

“Người dân qua thực hành các nghi lễ, tổ chức lễ hội cho thấy đó là chuỗi thực hành tín ngưỡng mang tính liên tục, linh hoạt và hội nhập trong bối cảnh đô thị hoá. Các ngôi đền thuộc Thăng Long tứ trấn luôn là biểu tượng cho không gian, ký ức và bản sắc đô thị, mở ra cơ hội tích hợp và phát triển công nghiệp văn hoá Thủ đô” -chuyên gia Phạm Minh Phương nói.

Kết nối giữa di sản và sáng tạo

Các đền thuộc hệ thống Thăng Long tứ trấn là di tích lịch sử - văn hoá cấp quốc gia và cấp quốc gia đặc biệt, nằm trong lõi đô thị trung tâm Hà Nội. Mỗi di tích chứa đựng giá trị: Kiến trúc truyền thống đặc sắc, phản ánh nghệ thuật điêu khắc, trang trí, quy hoạch không gian đền miếu cổ. Hệ thống thần tích, nghi lễ, truyền thuyết phong phú, góp phần vào kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Các thực hành lễ hội, tín ngưỡng dân gian, đạo giáo và Phật giáo được người dân duy trì.

Đây là nguồn tài nguyên gốc có thể tích hợp vào các ngành công nghiệp văn hoá theo định hướng của UNESCO và Chiến lược phát triển công nghiệp văn hoá Việt Nam đến năm 2030.

Theo chuyên gia này, hệ thống di tích Thăng Long tứ trấn có tiềm năng trở thành tuyến điểm du lịch tâm linh, văn hoá đặc trưng của Hà Nội, đặc biệt khi kết nối với các di sản như: Hoàng thành Thăng Long, Văn Miếu Quốc Tử Giám; không gian phố cổ, Hồ Gươm, chùa Một Cột… TP Hà Nội có thể triển khai: Tour du lịch văn hoá chủ đề: “Hà Nội linh thiêng - huyền thoại Tứ trấn”, kết hợp kể chuyện dân gian, tái hiện thần tích, trải nghiệm nghi lễ, ẩm thực vùng miền. Những nơi này có thể trình diễn nghệ thuật dân gian tại di tích: ca trù, chèo, chầu văn, múa rồng,múa tứ linh…

Đền Bạch Mã đón nhận bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt

Bên cạnh đó, các yếu tố trong thần thoại, biểu tượng thần linh, nghi lễ truyền thống của Thăng Long tứ trấn đều có thể trở thành chất liệu cho việc thiết kế sản phẩm lưu niệm, đồ thủ công mỹ nghệ, tranh, tượng mang biểu tượng Long Đỗ, Trấn Vũ, Cao Sơn, Linh Lang; các loạt phim hoạt hình, truyện tranh, tiểu thuyết lịch sử, phim tài liệu - cổ trang, khai thác cốt truyện dân gian, huyền thoại các vị thần. Từ trang phục, mỹ thuật ứng dụng, nghệ thuật trình diễn, sản phẩm văn hoá sáng tạo gắn với biểu tượng thần linh đô thị.

“Kết nối giữa di sản và sáng tạo chính là yếu tố then chốt trong công nghiệp văn hoá, giúp di sản sống động, gần gũi với công chúng hiện đại. Như vậy, chúng ta có thể thấy nguồn lực quan trọng của công nghiệp văn hoá Thủ đô nhìn từ di sản Thăng Long tứ trấn là rất to lớn. Có thể tích hợp vào chiến lược phát triển du lịch văn hoá, nghệ thuật sáng tạo, sản phẩm thủ công hay truyền thông đa phương tiện… Để làm được, TP cần có những chính sách cụ thể, kết nối liên ngành bảo tồn và phát huy bản sắc di sản văn hoá đô thị trong xây dựng và phát triển bền vững Thủ đô” – chuyên gia Phạm Minh Phương khẳng định.