Phục dựng Thành cổ Sơn Tây, khơi dậy niềm tự hào của xứ Đoài

Cứ điểm quân sự quan trọng phía Tây kinh thành

Thành Sơn Tây là lỵ sở của trấn Sơn Tây và tỉnh Sơn Tây thời Nguyễn. Ban đầu, lỵ sở của trấn Sơn Tây thời Nguyễn vốn đặt ở xã Cam Giá, huyện Phúc Lộc, phủ Quảng Oai, trấn Sơn Tây.

Do bị nạn nước sông lở xâm thực, triều đình Huế cắt cử đội Giám Thành đi khảo sát thực địa và quyết định dời lỵ sở trấn Sơn Tây đến khu vực hai xã Mai Trai và Thuần Nghệ thuộc huyện Phúc Lộc, phủ Quảng Oai.

Thành Sơn Tây là nơi đóng trị sở của quan Tổng đốc Sơn - Hưng - Tuyên, quản lý cả ba tỉnh là Sơn Tây, Hưng Hóa và Tuyên Quang

Đến tháng 3 nhuận năm Nhâm Ngọ (1822), vua Minh Mệnh điều động 2.000 quân ở Bắc Thành do Phó thống thập cơ Tả quân là Vũ Văn Thân chỉ huy, tiến hành đắp một tòa thành mới làm lỵ sở của trấn Sơn Tây, gọi là thành Sơn Tây.

Thành được xây đắp hoàn toàn bằng đá ong - loại vật liệu đáp ứng được yêu cầu bền chắc của một công trình phòng thủ, lại rất sẵn có ở xứ Đoài.

Là cứ điểm quân sự quan trọng bậc nhất ở phía Tây kinh thành, thành cổ Sơn Tây có mặt bằng tổng thể hình vuông, mỗi cạnh dài khoảng 400m. Tổng diện tích khoảng 16ha. Theo các tư liệu cũ, khi tường thành chưa bị phá hủy, đây là một công trình khá đồ sộ với chiều cao trung bình khoảng 5m, chân thành rộng 6m, mặt thành rộng 4m.

Xung quanh thành có hào sâu 3m, rộng 20m, chu vi khoảng 2.000m. Hào hộ thành được nối thông với sông Tích Giang tại góc phía Tây Nam thành. Trục kiến trúc chính của thành là trục nối hai cửa Tiền và cửa Hậu.

Hiện nay, thành Sơn Tây được đánh giá cao vì giá trị văn hóa, lịch sử

Thành có bốn cửa quay ra các hướng Bắc, Nam, Tây, Đông lần lượt có tên là: cửa Hậu, cửa Tiền, cửa Hữu, cửa Tả. Phía trên mỗi cổng đều có lầu canh hay còn gọi là vọng lâu, ngoài ra bề mặt thành có nhiều lỗ phía trên để quân lính nấp từ trong bắn súng ra ngoài.

Bên trong thành cổ có các kiến trúc quan trọng nhất là kỳ đài và điện Kính Thiên (Vọng cung). Kỳ đài cao 18m, là nơi thượng cờ và là đài quan sát của binh lính. Ðiện Kính Thiên được sử dụng như là hành cung của nhà vua khi tuần giá xứ Ðoài. Trước kia, tại khu vực này còn có dinh Tổng đốc, Bố chính, Án sát, kho tiền, nhà chứa vũ khí, kho lương thực…

Người dân trong vùng tự hào về thành cổ Sơn Tây qua câu ca: "Thành Sơn cổ kính lừng danh - Vọng cung, Võ miếu tường thành hiên ngang."

Tìm lại vẻ huy hoàng xưa

Với tính chất quan trọng về văn hóa, lịch sử cùng kỹ thuật xây dựng độc đáo, ngay từ năm 1924, Thành cổ Sơn Tây được Toàn quyền Đông Dương ra nghị định xếp hạng di tích. Năm 1994, Thành cổ Sơn Tây được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.

Đáng tiếc, trải qua hươn 200 năm, bị nhiều cuộc chiến tranh và thời gian tàn phá, Thành cổ Sơn Tây phần lớn đã bị phá huỷ, chỉ còn lại tường thành, cửa tiền, cửa hậu, 2 khẩu thần công và một số phế tích như vọng lâu, nền điện Kính Thiên, giếng nước....

Cổng hậu hướng ra phố Lê Lợi. (Ảnh: Phương Linh)

Mới đây, nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật của di tích đã có từ lâu đời, ngăn chặn quá trình xuống cấp của di tích,thị xã Sơn Tây đã tích cực chuẩn bị cho quá trình trùng tu, phục dựng lại thành cổ Sơn Tây.

Theo đó, căn cứ vào bản đồ Thành cổ Sơn Tây thời Nguyễn năm Kỷ Hợi (1839), trong bộ sưu tập con Ảnh EFEO (Viện Viễn Đông Bác Cổ) lưu giữ tại Viện Thông tin Khoa học Xã hội, dự án tu bổ, phục dựng thành cổ Sơn Tây chia làm hai giai đoạn.

Cổng tam quan thành (Đoan môn). (Ảnh: Phương Linh)

Giai đoạn 2024-2027 sẽ thực hiện đầu tư hạng mục Phục dựng Khu Tổng đốc phủ, nhà binh và sân vườn; phục dựng cổng Đông và xây mới cầu cổng Tây.

Giai đoạn 2025-2028 sẽ thực hiện đầu tư hạng mục Phục dựng Án sát phủ, Bố chánh phủ cùng sân vườn tổng thể và các hạng mục cảnh quan khác.

Thị xã Sơn Tây kỳ vọng, việc tu bổ, phục dựng thành cổ Sơn Tây không chỉ góp phần bảo vệ di tích đặc biệt này, mà còn thúc đẩy phát triển du lịch và đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần của Nhân dân.