Người tạo ra xu hướng dùng mã tranh trong tín ngưỡng thờ Mẫu

Mã tranh phù hợp với đời sống đương đại

Đền Rừng ở phường Ngọc Thụy, quận Long Biên, Hà Nội đã được UBND thành phố Hà Nội xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp thành phố ngày 28/2/2025. Đây là một di tích linh thiêng ven sông Hồng thờ chúa Thượng Ngàn với cảnh quan và không gian thoáng đãng, thu hút du khách. Hiện di tích này sở hữu hạng mục công trình kiến trúc độc đáo như: Đền chính, cung Sơn Trang, Cung Quan Đệ Tam, Ban Mẫu bán thiên, nhà Tổ, nhà khách, công trình phụ trợ, sân vườn. Đền Rừng mang giá trị lịch sử, khoa học, đó là nơi đây bảo lưu được 91 hiện vật, tiêu biểu như bát hương gốm Thổ Hà, tượng 2 vị chúa bà bằng đồng; tượng Linh Lang Đại Vương…

Nghệ nhân Hoàng Xuân Mai, thủ nhang đền Rừng cho biết, nhiều năm nay, tại đền Rừng, BQL di tích đền Rừng thường tổ chức những buổi giao lưu thực hành nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, nhằm gìn giữ và bảo tồn di sản văn hóa độc đáo của dân tộc. Tại đây, các đồng đền, thủ nhang, thanh đồng, đạo quán và các nghệ nhân hát Văn có cơ hội gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm và kỹ năng thực hành nghi lễ, đạo cụ, lời ca, âm nhạc… Đáng nói là, du khách đến đây đều thấy sự khác biệt khi tham dự các nghi lễ hầu đồng, đó là chứng kiến các thanh đồng dâng lễ bằng mã tranh thay vì vàng mã, tạo nên nét văn minh trong tín ngưỡng thờ Mẫu, phù hợp với đời sống đương đại. Những bức tranh được in 3D, chăm chút về màu sắc, hình tượng, vừa trang nghiêm vừa đậm chất nghệ thuật dân gian song vẫn giữ được nét thành kính và bản sắc nguyên thủy của tín ngưỡng thờ Mẫu.

Thủ nhang đền Rừng Hoàng Xuân Mai nói về mã tranh

Trên thực tế, mã tranh là một phần của nghệ thuật dân gian gắn bó mật thiết với tín ngưỡng dân tộc từ lâu đời. Khác với vàng mã giấy mô phỏng vật phẩm trần thế, mã tranh tập trung vào việc thể hiện hình tượng các vị thần linh qua tranh vẽ, thường được thể hiện bằng mực nho, màu nước, hoặc in mộc bản. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, mã tranh từng được sử dụng tại các phủ thờ lớn để trang trí, thờ phụng và làm vật phẩm nghi lễ.

Trong các dòng tranh dân gian như Hàng Trống (Hà Nội) và Đông Hồ (Bắc Ninh), nhiều mẫu tranh về thần Phật, thánh Mẫu, Chầu Bà, Ông Hoàng, Cô Bé... được sáng tác để phục vụ nhu cầu thờ cúng và nghi lễ dân gian. Dù có lúc mờ nhạt do quá trình đô thị hóa và hiện đại hóa, mã tranh hiện đang dần được phục hưng và đổi mới trong bối cảnh xã hội hướng đến tín ngưỡng văn minh.

Thủ nhang Hoàng Xuân Mai cho biết, hiện nay, việc dùng mã tranh trong nghi lễ thờ Mẫu đang dần trở thành một xu hướng tích cực. Thay vì đốt hàng chục, hàng trăm mâm vàng mã trong mỗi lần hầu đồng, gây ô nhiễm không khí và lãng phí tài nguyên, nhiều thanh đồng, đạo tràng và người thực hành đã chọn dùng mã tranh để dâng lễ, trưng bày hoặc hóa nhẹ nhàng. Tiên phong từ đền Rừng, giờ đây các đền phủ tại Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định, Yên Bái, Lào Cai... đang hưởng ứng mạnh mẽ phong trào này.

Mã tranh được trưng bày tại đền Rừng

Ngoài ý nghĩa tâm linh, việc dùng mã tranh mang lại nhiều lợi ích thiết thực, đó là bảo vệ môi trường; giảm thiểu rác thải và khí độc từ việc đốt mã, hạn chế tình trạng mê tín khi chuyển đổi từ dâng lễ hình thức sang thực hành tâm linh có chiều sâu, chú trọng nội tâm, công đức. “Thực ra, ý nghĩa tâm linh nằm ở tấm lòng của người dâng cúng, chứ không hoàn toàn phụ thuộc vào hình thức. Trước đây, khi xã hội chưa phát triển, người ta đốt mã với quan niệm gửi vật phẩm cho thánh thần, người đã mất. Nhưng ngày nay, khi nhận thức về môi trường thay đổi, việc thể hiện lòng thành không nhất thiết phải gắn liền với việc đốt quá nhiều giấy mã. Mã tranh vẫn mang đầy đủ ý nghĩa tâm linh, nhưng theo cách văn minh và thân thiện hơn với môi trường và con người” – thủ nhang Hoàng Xuân Mai nói.

Có thể thấy, trong làn sóng thực hành tín ngưỡng ở thời hiện đại, đền Rừng nổi lên như một trong những cơ sở thờ tự đi đầu trong việc sử dụng mã tranh trong nghi lễ hầu đồng, tạo nên nét riêng biệt. Nhiều người hành lễ tại đây cho biết, việc sử dụng mã tranh khiến buổi lễ trở nên nhẹ nhàng, thanh tịnh hơn, đồng thời giúp người tham dự có cảm giác thiêng liêng, sâu sắc hơn thay vì chạy theo hình thức mê tín, phô trương vật chất.

Nỗ lực lan tỏa nét văn minh trong cộng đồng

Ngoài lợi ích về môi trường, việc sử dụng mã tranh còn giúp chính cá nhân nghệ nhân Hoàng Xuân Mai và đền Rừng tiết kiệm được một khoản chi phí đáng kể. Số tiền trước đây thường dành cho việc sắm sửa vàng mã với số lượng lớn sẽ được dùng vào những mục đích ý nghĩa hơn như mua tặng thực phẩm cho bệnh nhân tại các bệnh viện; trao học bổng cho các em học sinh có hoàn cảnh khó khăn…

Thủ nhang Hoàng Xuân Mai giới thiệu về mẫu mã tranh dâng lên các AHLS tại các nghĩa trang

“Thay vì tiêu tốn hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu đồng mỗi năm cho vàng mã, tôi thường khuyên các thanh đồng tại đền Rừng dùng mã tranh và chuyển nguồn lực này sang làm từ thiện, giúp đỡ các hoàn cảnh yếu thế, những người có cuộc sống khó khăn. Những việc làm ấy khiến cho việc thực hành đạo Mẫu càng thêm ý nghĩa” – ông Mai nói.

Để giúp cộng đồng dễ dàng tiếp nhận mã tranh hơn, nghệ nhân Hoàng Xuân Mai cho biết, ông đã phối hợp với các nghệ nhân để sáng tạo ra những bức mã tranh đẹp, mang giá trị nghệ thuật cao, đồng thời giữ được tính biểu tượng và tôn nghiêm trong tín ngưỡng.

Trước đó, Bộ VH-TT-DL cũng từng ban hành văn bản số 618/BVHTTDL-DSVH về việc triển khai hiệu quả và nghiêm túc Chương trình hành động quốc gia bảo vệ di sản Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của nguời Việt, trong đó nhấn mạnh và khuyên cáo khuyến cáo không sử dụng quá nhiều đồ mã, đồ lễ đắt tiền trong nghi lễ hầu đồng. Ngăn chặn, xử lý hiện tượng lợi dụng hầu đồng, lợi dụng niềm tin của nhân dân để trục lợi, kiếm tiền và làm ảnh hưởng tới đời sống tâm linh, tinh thần của cộng đồng.

Nhận thức rõ ưu điểm của dùng mã tranh tại các cơ sở tín ngưỡng vừa bảo vệ được giá trị của di sản văn hóa phi vật thể này, vừa tạo được lối sống tiết kiệm, văn minh, bảo vệ môi trường, nhiều năm nay, ông Mai luôn nỗ lực lan tỏa xu hướng này trong cộng đồng.

Mới đây nhất, nhân kỷ niệm 50 năm ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4-1975 – 30/4/2025), BQL Di tích đền Rừng và thủ nhang Hoàng Xuân Mai đã tổ chức hành trình về nguồn dâng hương tại Nghĩa trang đường 9, Nghĩa trang Liệt sỹ Trường Sơn, Thành cổ Quảng Trị và khu Vũng Chùa, Quảng Bình, nơi an nghỉ của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Trong chuyến về nguồn lần này, đoàn đã dâng hơn 60.000 bộ mã tranh cho các anh hùng liệt sỹ.

Ông Mai cho biết: “Toàn bộ vàng mã, quần áo được dâng lên các anh linh liệt sỹ ở các nghĩa trang như một lòng thành kính, tri ân các thế hệ cha anh đã anh dũng hy sinh để mang lại hòa bình, thống nhất cho toàn dân tộc. Trong đoàn đi có rất nhiều các bạn trẻ tham gia. Chuyến đi không chỉ có ý nghĩa giáo dục lòng biết ơn cho thế hệ trẻ, mà còn là một sự lan tỏa xu hướng dùng mã tranh trong hoạt động tâm linh, góp phần bảo vệ môi trường, thực hành lối sống tiết kiệm, văn minh”.

Chuyến hành trình về nguồn của BQL đền Rừng

Bà Đinh Thị Minh Lý, Quản trang tại Nghĩa trang Liệt sỹ đường 9 chia sẻ, trước đây, từng có đơn vị dâng các anh hùng liệt sĩ 10.000 bộ mã làm từ khung tre, việc vận chuyển rất gian nan, phải mất 3 ngày liên tiếp mới hoàn tất việc hóa mã. "Chúng tôi vô cùng trân trọng tấm lòng của đoàn. Đặc biệt ấn tượng với việc sử dụng mã tranh - một hình thức dâng lễ đầy nhân văn, và thân thiện với môi trường" - bà Lý nói.

Hơn 60.000 bộ mã tranh được đoàn dâng hương tại Nghĩa trang liệt sĩ đường 9, Nghĩa trang Trường Sơn, Thành cổ Quảng Trị và khu di tích Vũng Chùa.

Nói thêm về mong muốn của mình sau hoạt động ý nghĩa này, ông Mai cho hay, ông hy vọng, những việc làm này sẽ mang đến ảnh hưởng tích cực, có được sự ủng hộ các cơ sở thờ tự, của cộng đồng để hình thức dùng mã tranh càng trở nên rộng rãi và phổ biến hơn trong hoạt động tâm linh, góp phần dung hòa giữa di sản truyền thống và lối sống hiện đại, gìn giữ giá trị tinh thần, hình thành lối sống văn minh, tích cực trong cộng đồng” – ông Hoàng Xuân Mai bày tỏ.

Hành trình về nguồn của đền Rừng không chỉ có ý nghĩa giáo dục lòng biết ơn cho thế hệ trẻ, mà còn là một sự lan tỏa xu hướng dùng mã tranh trong hoạt động tâm linh, góp phần bảo vệ môi trường, thực hành lối sống tiết kiệm, văn minh.