Mênh mang tiếng khèn Mông

Người giữ hồn khèn Mông

Dịp cuối năm, trời đổ rét căm căm ở Trạm Tấu, những cây hoa đào ven suối chúm chím nụ hoa, sẵn sàng bung nở đón mùa Xuân. Trong cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp ấy, tiếng khèn ngân nga vang vọng từ một đỉnh núi nào đó cứ mênh mang mãi trong không gian, khiến du khách say lòng như uống rượu ba ngày ba đêm.

Đoán chừng khách phương xa phải lòng tiếng khèn Mông, ông Sùng A Nủ (Phó Chủ tịch HĐND xã Trạm Tấu) tủm tỉm: “Tôi sẽ dẫn anh đi gặp báu vật của người Mông, để thấy tiếng lòng của dân tộc chúng tôi được tạo ra như thế nào”.

Cảnh sắc hùng vĩ tại Trạm Tấu, Yên Bái

“Báu vật” mà ông Sùng A Nủ nhắc đến thì ra là nghệ nhân Cứ A Sang, người duy nhất còn chế tạo, sửa chữa khèn Mông tại Trạm Tấu. Ngôi nhà của nghệ nhân Cứ A Sang vắt vẻo trên đỉnh núi, được bao quanh bởi xanh mướt cỏ cây. Từ trong ngôi nhà, tiếng khèn vang lên dìu dặt, lúc bổng khi trầm, khiến chúng tôi ngỡ ngàng như lạc vào vùng sử thi.

Nghệ nhân Cứ A Sang giảng giải về cách làm khèn Mông

Nghệ nhân Cứ A Sang ngồi bên bếp lửa, mái tóc thật dài lòa xòa che nửa khuôn mặt gầy gò, chỉ lộ ra cặp mắt sáng hấp háy. Ông cất tiếng kể về khèn Mông bằng giọng nói nhỏ nhẹ, âu yếm như thể đang nói về người thương: Người Mông gọi tiếng khèn là Krềnh. Khèn Mông là một loại nhạc cụ đa thanh, là thanh âm của núi rừng. Khèn Mông được sử dụng rất đa dạng theo từng hoàn cảnh khác nhau: trong những dịp lễ, tết, chúc mừng, ngoại giao đón khách, cưới xin… tiếng khèn vang vọng, lúc thoáng đạt, lúc nỉ non dìu dặt. Người Mông sử dụng khèn để đệm hát trong những ngày lễ truyền thống, cho người hát các bài dân ca, có khi bắt nhịp cho các vũ điệu mạnh mẽ, sử dụng trong những ngày vui.

Ông Cứ A Sang bảo, hàng ngàn đời qua, tiếng khèn đã trở thành giai điệu hò hẹn, phương tiện chắp gió gửi lời yêu của bao chàng trai, cô gái người Mông. Bất cứ chàng trai người Mông nào khi biết cầm con dao, cái cuốc để lao động trên nương, trên rẫy thì cũng là lúc họ biết cầm khèn. Với họ, học thổi khèn không chỉ là một cách để giải trí, mà nó còn là phương tiện để thể hiện tài nghệ của mình và là chiếc cầu nối để họ tìm cho mình một người bạn đời thích hợp. Hình ảnh những chàng trai khỏe mạnh với những giai điệu khèn hay kết hợp với những động tác múa khèn điêu luyện, sẽ chiếm được cảm tình của các cô gái.

Trong lúc kể chuyện, nghệ nhân Cứ A Sang không dừng công việc chế tác khèn. Bàn tay nhăn nheo của ông nhanh nhẹn chuốt từng chi tiết nhỏ để dần dần dựng nên hình hài chiếc nhạc cụ độc đáo của người Mông. Ông Sang chia sẻ, để làm được cây khèn như ý phải qua nhiều công đoạn cùng với sự tỉ mẩn và tài hoa của bàn tay người thợ. Để làm một chiếc khèn, ông Sang phải ngược vào rừng, cách xa vài chục cây số. Ông bảo ở đó có loại tre tốt, đủ tiêu chuẩn để làm khèn. Tre về, ông luộc, uốn theo độ cong mong muốn. Các công đoạn đều phải tỉ mẩn, từ bộ khung của chiếc khèn bằng gỗ pơ mu. Các ống tre phải cong đều, tiếng tốt. Lưỡi gà phải chuẩn về độ mỏng… Ngay cả dây buộc khèn cũng được lấy từ vỏ gỗ trên rừng. “Để làm được một bộ khèn phải mất nửa tháng. Nhiều công sức lắm”, ông Sang bày tỏ.

Để chế tác khèn Mông, nghệ nhân phải trải qua nhiều giai đoạn phức tạp

Cũng theo nghệ nhân này, cây khèn tốt khi thổi lên phải thấy được nỗi lòng của người thổi lẫn người làm ra nó. Phải thật sự yêu thích nó mới có thể làm ra một cây khèn ưng ý. Khèn Mông chỉ có 6 ống ngang nhưng thổi được 7 nốt trên khuông nhạc. Ống lớn nhất và cũng là ngắn nhất có vai trò giữ nhịp. Các ống còn lại tùy theo kích thước to nhỏ mà có âm thanh khi trầm khi bổng, khi réo rắt lúc dồn dập, lúc xuống thấp, lúc cao vút như đang trên đỉnh núi.

Sự độc đáo của khèn Mông khiến nó trở thành văn hóa vật thể được gìn giữ bền vững qua nhiều đời cùng với những giá trị văn hóa độc đáo, đặc thù của người Mông nơi miền Tây Yên Bái. Trải qua thời gian, cuộc sống đã có nhiều thay đổi, đâu đó ở những bản người Mông đã biết đến nhiều loại nhạc cụ hiện đại nhưng người Mông vẫn không bỏ chiếc khèn của dân tộc mình. Tiếng khèn là phần hồn của người Mông, giữ tiếng khèn là giữ bản sắc của dân tộc Mông. Tình yêu và sự gắn bó của người con trai Mông với cây khèn vẫn vậy, tiếng khèn tìm bạn của những chàng trai Mông hôm nay vẫn khiến các cô gái khi nghe phải say đắm, nể phục mà những giai điệu ấy còn đánh thức tiếng lòng của biết bao du khách từng đến với miền Tây Yên Bái.

Phát huy giá trị khèn Mông

Những nghệ nhân chế tác khèn Mông như ông Cứ A Sang không còn nhiều. Theo khảo sát của tỉnh Yên Bái, hiện trên toàn tỉnh có 21 người thuần thục việc chế tác khèn, trong đó, huyện Mù Cang Chải có 18 người ở các xã: Lao Chải, Khao Mang, Mồ Dề, Púng Luông, La Pán Tẩn, Cao Phạ, Nậm Có; huyện Trạm Tấu có 3 người ở các xã: Bản Mù, Trạm Tấu.

Các xã Suối Giàng, Suối Bu (huyện Văn Chấn) chỉ có người sửa chữa khi khèn bị hỏng, không có người chế tác mà cộng đồng mua khèn từ huyện Mù Cang Chải chuyển về sử dụng.

Xác định khèn Mông không chỉ là di sản mà còn là “tài sản”, hằng năm, các địa phương trong tỉnh Yên Bái thực hiện nhiều chương trình, sự kiện nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

Hoạt động mừng Đảng, mừng xuân hằng năm; Lễ hội khám phá danh thắng quốc gia đặc biệt ruộng bậc thang Mù Cang Chải; Ngày hội văn hóa các dân tộc được tổ chức ở các huyện Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn; Ngày hội đại đoàn kết các dân tộc; các hoạt động du lịch vào "mùa vàng", "mùa nước đổ", "lễ hội hoa tớ dày"… đều không thể thiếu trình diễn nghệ thuật khèn.

Mới đây, tỉnh Yên Bái đã tổ chức đón nhận chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cho 2 di sản: Nghệ thuật khèn và nghệ thuật dùng sáp ong tạo hoa văn trên vải của người Mông, huyện Mù Cang Chải, huyện Trạm Tấu, huyện Văn Chấn.

Biểu diễn khèn Mông

Đây không chỉ là dịp để tôn vinh giá trị văn hóa của di sản, những nỗ lực thầm lặng, bền bỉ của cộng đồng, của các nghệ nhân trong việc bảo tồn, phát huy giá trị của các di sản mà còn niềm tự hào của đồng bào dân tộc Mông ở 3 huyện Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn nói riêng và các dân tộc trên địa bàn tỉnh nói chung.

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Yên Bái, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản nghệ thuật khèn của người Mông khá hiệu quả.

Cụ thể, năm 2023, huyện Mù Cang Chải (nơi có tới 91% số dân là đồng bào Mông sinh sống) đã thành lập được 14 đội văn nghệ mang bản sắc văn hóa dân tộc Mông ở tất cả các xã trên; huyện Trạm Tấu đã thành lập được 8 đội văn nghệ ở 8/10 xã có số đông người Mông sinh sống; huyện Văn Chấn có đội văn nghệ dân tộc Mông xã Suối Giàng.

Tất cả các đội văn nghệ này đều có thể trình diễn nghệ thuật khèn với nhiều bài khèn, nhiều động tác khác nhau. Trưởng phòng Văn hóa huyện Trạm Tấu Dương Phương Thảo cho biết, huyện đã khôi phục lại nhiều lễ hội có sự hiện diện của tiếng khèn, đưa múa khèn, thổi lá vào các giờ học ngoại khóa để học sinh tìm hiểu và hứng thú với những nhạc cụ dân tộc.

Xã Bản Mù đã tổ chức các buổi học làm khèn và thổi khèn do các nghệ nhân truyền dạy cho các bạn trẻ. Đặc biệt, huyện Trạm Tấu có kế hoạch gắn những nét đẹp văn hóa dân tộc độc đáo mang tính bản sắc với việc phát triển du lịch, vừa để giữ gìn văn hóa, vừa để thúc đẩy phát triển du lịch và kinh tế.

Tại các trường học trên địa bàn huyện Mù Cang Chải cũng đều có các chương trình dạy và học khèn trong các giờ ra chơi, ngoại khóa thay vì tập thể dục như bình thường; có đội văn nghệ trình diễn được các điệu khèn cơ bản, góp phần thúc đẩy mô hình trường học du lịch, đồng thời giữ gìn, đưa bản sắc văn hóa dân tộc Mông đến thế hệ trẻ và quảng bá với du khách.

Nghệ thuật trình diễn khèn của người Mông được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia

Đáng chú ý, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể này đã được đưa vào nhiều chương trình, kế hoạch, đề án của tỉnh để di sản được bảo tồn và phát huy hiệu quả, bền vững như: Đề án giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mông, giai đoạn 2013 - 2025, định hướng đến năm 2030; Đề án bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể gắn với phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh, giai đoạn 2022 - 2025, định hướng đến năm 2030; Đề án xây dựng huyện Mù Cang Chải trở thành huyện du lịch, giai đoạn 2021 - 2025; Đề án phát triển du lịch huyện Trạm Tấu giai đoạn 2022 - 2025…

Một mùa xuân nữa lại về với đồng bào dân tộc Mông. Điệu khèn khi trầm, khi bổng, khi nỉ non, dặt dìu, réo rắt lại hòa quyện trong tiếng suối reo, trong sắc xuân của đất trời Tây Bắc.

Với những chính sách bảo tồn, phát huy và trao truyền di sản trong cộng đồng, tin rằng, thứ âm thanh kỳ diệu của núi làm mê hoặc lòng người ấy rồi đây sẽ trở thành sợi dây níu bước bất cứ ai đặt chân lên đại ngàn Yên Bái.