Việc đầu tư phát triển năng lượng tái tạo là nhu cầu cấp bách, là xu thế tất yếu để phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Ở nước ta, Đảng và Nhà khẳng định rõ quan điểm về phát triển năng lượng tái tạo, được thể chế hóa bằng chính sách, pháp luật để tổ chức thực hiện trong cuộc sống. Điều này đã được cụ thể hóa tại các nghị quyết của Bộ Chính trị và các quyết định của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt Chiến lược phát triển năng lượng tái tạo và cơ chế khuyến khích phát triển các dự án năng lượng tái tạo.

Với tiềm năng lớn về năng lượng tái tạo, Việt Nam từng phát triển “nóng” về điện gió, điện mặt trời (điện sạch), song việc phát triển nguồn năng lượng này đang bị chậm lại bởi những điểm nghẽn về cơ chế, chính sách. Những rào cản, điểm nghẽn này cần phải sớm được tháo gỡ, nếu không đó là sự lãng phí lớn, bởi đó không chỉ là sự lãng phí tài sản của Nhà nước (nguồn lực đất đai) mà còn lãng phí tiền, thời gian, công sức, tâm huyết của nhà đầu tư và lãng phí tài nguyên của trời cho (nắng, gió).

Thời gian qua, nhiều dự án điện năng lượng tái tạo dù đã hoàn thành nhưng vẫn phải chịu cảnh “đắp chiếu” do còn nhiều bất cập trong cơ chế, chính sách. Theo thống kê, hiện có hơn 4.000MW điện mặt trời và điện gió đã xây dựng xong nhưng chưa được ký hợp đồng mua bán điện, hàng chục GW công suất điện ở các dự án cũng đang xếp hàng chờ được phê duyệt. Vướng mắc đã diễn ra từ lâu, và Trung ương, Chính phủ cũng đã chỉ đạo quyết liệt, song đến nay vẫn chưa được tháo gỡ dứt điểm, khiến hàng chục nghìn tỷ đồng đầu tư vào điện gió, điện mặt trời tiếp tục nằm “phơi gió, phơi sương” giữa đất trời.

-------------------------------

BÀI 1: NĂNG LƯỢNG TÁI TẠO - CON ĐƯỜNG TẤT YẾU

Hiện nay năng lượng hóa thạch đang dần đi đến sự chấm dứt sứ mệnh lịch sử của mình. Con người cũng ngày càng nhận ra được các mặt trái của năng lượng hóa thạch đối với môi trường sinh thái. Do đó, việc phát triển các nguồn năng lượng mới, năng lượng tái tạo, năng lượng xanh là xu thế tất yếu, đặc biệt là với lĩnh vực điện năng. Tuy nhiên, việc phát triển nguồn năng lượng mới, năng lượng tái tạo không phải là việc làm dễ dàng, nhanh chóng, một sớm một chiều mà cần phải có thời gian, có quá trình phát triển và chuyển đổi. Quá trình này, bên cạnh thuận lợi cũng có không ít các khó khăn, thách thức.

I. TIỀM NĂNG LỚN CHO ĐIỆN SẠCH

Việt Nam hiện là một nền kinh tế năng động có tốc độ tăng trưởng cao, chính vì vậy nhu cầu sử dụng năng lượng ngày càng tăng. Với mục tiêu phát triển nền kinh tế xanh, bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu, Việt Nam đang đẩy mạnh việc chuyển đổi ngành năng lượng, phát triển các nguồn năng lượng tái tạo và giảm thiểu sử dụng các nguồn năng lượng hóa thạch. Đây cũng là con đường phải chọn để đảm bảo cho một nền kinh tế phát triển bền vững.

Nguồn gốc của năng lượng tái tạo là từ tự nhiên và không giới hạn. Nắng, gió là những nguồn năng lượng sạch ngày càng được sử dụng phổ biến trên toàn cầu. Lãnh thổ đất nước ta nằm trọn trong vùng nhiệt đới, có lượng bức xạ mặt trời rất lớn với số giờ nắng từ 1.400-3.000 giờ/năm. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên đã ban tặng cho Việt Nam những lợi thế rất lớn để phát triển điện sạch.

Điều kiện cần và đủ để quá trình chuyển đổi từ than sang năng lượng tái tạo diễn ra nhanh chóng là phải được hỗ trợ bởi các chính sách của Chính phủ, cam kết khử cacbon, tạo điều kiện thuận lợi để các nhà đầu tư “xông” vào phát triển điện gió và điện mặt trời.

Tại các nước đang phát triển dẫn đầu chuyển đổi năng lượng là Lebanon, Ethiopia, Tanzania, Zimbabwe và Nam Phi, họ cam kết giảm trợ cấp nhiên liệu hóa thạch, phân cấp năng lượng tái tạo và tăng số lượng việc làm trong lĩnh vực năng lượng sạch. Trong danh sách trên, Việt Nam đứng thứ 32; thực tế, từ năm 2017, để thúc đẩy phát triển điện gió, điện mặt trời, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này.

Tại Hội nghị lần thứ 26 của các bên tham gia Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (COP26), Việt Nam đã cam kết đưa mức phát thải ròng về “0” vào năm 2050. Để thực hiện được cam kết đó, nước ta đã và đang đẩy mạnh đầu tư vào việc chuyển đổi năng lượng sạch, năng lượng tái tạo, điện gió và điện mặt trời.

Thời gian qua, Việt Nam đã đưa ra nhiều cơ chế chính sách nhằm đạt được mục tiêu chuyển dịch năng lượng bền vững, trong đó Nghị quyết số 55-NQ/TW ngày 11/2/2020 của Bộ Chính trị về định hướng Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, nhấn mạnh ưu tiên đến phát triển hợp ý nguồn năng lượng tái tạo.

Nhìn nhận về vấn đề này, ông Nguyễn Quang Huy, CEO Khoa Tài chính – Ngân hàng (Trường Đại học Nguyễn Trãi) đánh giá, năng lượng tái tạo đang mở ra cơ hội để Việt Nam bứt phá, trở thành điểm sáng về năng lượng sạch ở khu vực. Song, để hiện thực hóa cần đồng bộ nhiều giải pháp, tháo gỡ những nút thắt - yếu tố then chốt quyết định.

Theo ông Huy, Việt Nam đặt mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, năng lượng tái tạo đang được xác định là lực đẩy then chốt, góp phần hình thành một nền kinh tế xanh, tuần hoàn và phát triển bền vững. Tuy nhiên, Việt Nam sẽ phải vượt qua nhiều rào cản cả về thể chế, hạ tầng, nguồn lực và công nghệ.

“Năng lượng tái tạo không chỉ là xu hướng phát triển bền vững toàn cầu, mà còn là công cụ quan trọng để Việt Nam từng bước thay thế các nguồn năng lượng truyền thống, vốn đang dần cạn kiệt và gây ra nhiều hệ lụy về môi trường”, ông Huy nhận định.

Theo thống kê của các chuyên gia năng lượng, tại Việt Nam, tổng số giờ nắng trong năm dao động từ 2.000 đến 2.600 giờ; cường độ bức xạ đạt từ 3,69 đến 5,9kWh/m², là điều kiện lý tưởng cho phát triển điện mặt trời. Trong khi đó, đường bờ biển dài hơn 3.000km, nhiều khu vực có vận tốc gió trung bình hơn 6,5m/s, phù hợp cho các dự án điện gió trên bờ, gần bờ và ngoài khơi. Ngân hàng Thế giới (WB) cũng đánh giá tiềm năng điện gió của Việt Nam là lớn nhất Đông Nam Á, với công suất kỹ thuật ước tính có thể vượt 600GW.

“Đối với Việt Nam, tiềm năng của năng lượng tái tạo rất lớn, cần tận dụng tốt nguồn năng lượng vô tận này để thay thế cho các nguồn năng lượng hóa thạch gây ô nhiễm môi trường. Nếu làm tốt được điều này sẽ là tiền đề cho nền kinh tế xanh”, ông Huy nhìn nhận.

Xét về yếu tố tự nhiên, Việt Nam có tiềm năng năng lượng tái tạo hàng đầu Đông Nam Á. Việt Nam nằm trong top 3 khu vực có tiềm năng điện mặt trời và điện gió lớn nhất ASEAN. Do đó, nếu tận dụng tốt, năng lượng tái tạo có thể trở thành ngành kinh tế mũi nhọn.

“Có thể thấy, năng lượng tái tạo sẽ thu hút đầu tư mạnh mẽ. Năm 2020, Việt Nam dẫn đầu ASEAN về thu hút đầu tư năng lượng tái tạo với hơn 7,4 tỷ USD. Vì vậy, phát triển năng lượng tái tạo giúp Việt Nam mở cửa với dòng vốn xanh, giảm gánh nợ đầu tư công. Cam kết Net Zero 2050 là cam kết quốc gia. Tại COP26, Thủ tướng Chính phủ đã cam kết Việt Nam đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Để thực hiện cam kết, Việt Nam phải tăng tỷ trọng năng lượng tái tạo lên trên 70% vào năm 2050 theo Quy hoạch điện 8 điều chỉnh”, ông Huy chia sẻ.

II. THÁCH THỨC CŨNG KHÔNG ÍT

Việt Nam hiện đang trong giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ về kinh tế - xã hội, đặc biệt là trong lĩnh vực năng lượng. Theo đó, Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 và Quy hoạch điện 8 (điều chỉnh) đều nhấn mạnh rõ định hướng đẩy mạnh phát triển năng lượng tái tạo, giảm dần sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, và hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Tuy nhiên, mặc dù sở hữu tiềm năng lớn trong phát triển năng lượng tái tạo, song Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều rào cản trong việc thu hút đầu tư, đặc biệt là từ khu vực tư nhân và nhà đầu tư quốc tế.

PGS.TS Lưu Đức Hải, Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

PGS.TS Lưu Đức Hải, Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam cho rằng, Nhà nước đã có nhiều chính sách thể hiện sự quan tâm, khích lệ phát triển các nguồn năng lượng tái tạo. Trong đó, minh chứng rõ nhất phải kể đến là trong khối ASEAN, Việt Nam là quốc gia duy nhất miễn giảm thuế thuê đất đối với các doanh nghiệp sản xuất năng lượng tái tạo, chính sách này đã tạo động lực để các doanh nghiệp đầu tư và tham gia vào các dự án phát triển năng lượng tái tạo.

Tuy nhiên, theo ông Hải thì những quy định hiện hành vẫn chưa đủ hấp dẫn, thậm chí cản trở các nhà đầu tư vào mảng này. Một trong những trở ngại lớn là khung pháp lý và chính sách hiện hành vẫn còn thiếu nhất quán, thiếu ổn định và minh bạch. Cùng đó, thủ tục hành chính phức tạp, hạ tầng kỹ thuật thiếu đồng bộ, cùng với quy mô thị trường vốn nội địa còn hạn chế đang làm suy giảm sức hấp dẫn của Việt Nam trong mắt các nhà đầu tư chiến lược.

Do đó, ông Hải cho rằng, để thu hút đầu tư, phát huy thế mạnh về năng lượng tái tạo ở nước ta, Nhà nước cần xây dựng các cơ chế, chính sách đồng bộ, ổn định và cởi mở hơn nữa. “Tôi cho rằng cái cần làm trước bây giờ là cởi trói về cơ chế, chính sách, thủ tục và về giá thu mua điện từ nguồn năng năng lượng tái tạo. Đây là vấn đề rất quan trọng”, ông Hải nêu quan điểm.

"Các dự án phát triển năng lượng tái tạo không có nguyên liệu đầu vào nên vốn đầu tư ban đầu thường chiếm tỷ lệ cao". TS. Nguyễn Anh Tuấn, nguyên Giám đốc Trung tâm Năng lượng tái tạo, Viện Năng lượng (Bộ Công thương).

Mặt khác, giá Nhà nước mua điện tiwf các dự án cũng được đánh giá là chưa hợp lý, trong khi vốn đầu tư ban đầu cho các dự án về năng lượng tái tạo thường rất lớn. Theo TS. Nguyễn Anh Tuấn, nguyên Giám đốc Trung tâm Năng lượng tái tạo, Viện Năng lượng (Bộ Công thương), đây là một trong những nguyên nhân khiến các nhà đầu tư chưa thật mặn mà với việc phát triển các dự án.

“Các dự án phát triển năng lượng tái tạo không có nguyên liệu đầu vào nên vốn đầu tư ban đầu thường chiếm tỷ lệ cao. Cùng với đó, nguồn năng lượng này lại biến động theo thời tiết, thời gian, khó điều tiết. Tức là nhiều khi chúng ta cần thì không có năng lượng, còn lúc có thì không cần. Cùng với yếu điểm này nên các nhà đầu tư còn e ngại”, TS. Nguyễn Anh Tuấn phân tích.

Ở độ nhà đầu tư, chia sẻ với phóng viên, lãnh đạo một tập đoàn lớn về dự án điện gió, điện mặt trời ở phía Nam (xin giấu tên) chia sẻ, mặc dù Đảng và Nhà nước đã có những định hướng phát triển, song năng lượng tái tạo vẫn còn trong quá trình phôi thai, các chính sách chưa nhất quán, các bộ ngành vẫn chưa kịp thời ban hành các văn bản hướng dẫn khiến doanh nghiệp điện sạch vô cùng khó khăn giữa “rừng thủ tục”.

Theo vị này, cách đây chưa lâu, có đến cả trăm dự án năng lượng sạch của các nhà đầu tư phải cầu cứu Chính phủ để gỡ thế bí khi họ đúng với luật này nhưng lại phạm vào luật khác bởi sự chồng chéo của những điều, mục, khoản của Luật Đất đai, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu và nhiều luật, văn bản không tên khác.

Các chính sách chưa nhất quán, các bộ ngành vẫn chưa kịp thời ban hành các văn bản hướng dẫn khiến doanh nghiệp điện sạch vô cùng khó khăn giữa “rừng thủ tục”.

“Ở giai đoạn tiền dự án khi áp vào các luật sẽ phù hợp, tuy nhiên vì lý do nào đó sẽ không còn phù hợp khi những văn bản mới ban hành lại phủ định các văn bản có trước và thế là doanh nghiệp vi phạm. Chẳng doanh nghiệp điện sạch nào muốn bị bêu tên nhưng khổ nỗi, các cơ quan quản lý vẫn còn loay hoay trong việc hướng dẫn thì bảo sao doanh nghiệp tránh khỏi va vấp”, vị này chia sẻ.

Hơn nữa, khá nhiều dự án trong quá trình chạy nước rút hoàn thiện cho kịp đóng điện để hưởng giá “FIT” của Chính phủ thì đại dịch COVID-19 đột ngột bùng phát khiến mọi việc phải ngưng trệ, đây cũng là nguyên nhân gây nên những rối rắm kéo dài. Cho đến nay, vẫn còn nhiều dự án điện sạch chưa gỡ xong “mớ bòng bong” thủ tục cho dù Trung ương, Chính phủ, lãnh đạo Chính phủ đã chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương cùng phối hợp thực hiện để “tháo vòng kìm cô” cho doanh nghiệp.

Vị lãnh đạo doanh nghiệp này cũng phàn nàn, trong khi quá trình chuyển đổi năng lượng từ nhiên liệu hóa thạch sang nhiên liệu tái tạo đang được đẩy nhanh trên toàn cầu, tạo ra làn sóng chuyển đổi xanh hữu ích với các cam kết mạnh mẽ của nhiều quốc gia, thì ở nước ta năng lượng tái tạo đang bị chậm dần đều.

“Có thể thấy, ích lợi từ năng lượng sạch mang lại đã rõ nhưng quá trình chuyển đổi không phải là con đường trải toàn hoa hồng. Còn nhiều thách thức về công nghệ, tài chính xanh, phát triển nguồn nhân lực, quản trị. Tuy nhiên, điểm chung nhất vẫn là các chính sách khuyến khích đang chồng chéo, chưa thật sự gỡ bỏ rào cản cho năng lượng sạch”, vị này nói thêm.

Nhắc lại bài học từ cuộc khủng hoảng thiếu điện vào mùa hè 2023 với hàng triệu gia đình kêu cứu về tình trạng cắt giảm điện, rất nhiều doanh nghiệp kể cả nội địa và doanh nghiệp nước ngoài đầu tư tại Việt Nam cũng phải lĩnh “trái đắng” từ việc điện phập phù chập chờn; đại diện nhà đầu tư năng lượng tái tại cho rằng đã đến lúc, Việt Nam cũng phải theo quy luật thị trường, phải có nhiều nhà cung cấp điện để cho người tiêu dùng lựa chọn và làm phong phú nguồn cung; bởi chỉ có sự cạnh tranh mới tạo ra động lực phát triển và giá cả sẽ do thị trường quyết định. Lúc đó, nước ta mới có cơ hội chuyển đổi năng lượng sạch và xanh thay thế cho việc lạm dụng năng lượng hoá thạch vốn rất đang cạn kiệt tại Việt Nam.

LOẠT BÀI VIẾT: ĐỪNG ĐỂ LÃNG PHÍ NGUỒN ĐIỆN SẠCH

Bài 2: Cơ chế, thủ tục “trói chân” điện sạch

Bài 3: Quyết liệt gỡ nghẽn, không để lãng phí nguồn lực